Qərbi Kaspi Universiteti

p-ISSN 2789-4606

Elmi Xəbərlər № 3, 2021

e-ISSN 2789-4614

İQTİSADİYYAT

SADİQ QƏHRƏMAN oğlu ƏFƏNDİYEV

Qərbi Kaspi Universitetinin “Elm şöbəsinin” müdiri

E-mail: sadiq.efendiyev@wcu.edu.az

EMAL SƏNAYESİ SAHƏLƏRİNİN DAYANIQLI İNKİŞAFI VƏ ONA TƏSİR EDƏN

AMİLLƏR

Xülasə: Məqalədə müəllif emal sənayesi sahələrinin mövcud vəziyyətinin təhlilini aparmış və onun

dayanıqlı inkişafına təsir edən amilləri qeyd etmişdir. Müəllif onu da qeyd etmişdir ki, ölkənin milli

iqtisadiyyatının ən mühüm aparıcı sahəsi, onun iqtisadi inkişafında, iqtisadi təhlükəsizliyin həyata

keçirilməsində, o cümlədən onun strateji məqsədlərinin təmin olunmasında xüsusi əhəmiyyətə malik olan

və sənayenin əsas sahələrindən birini təşkil edən emal sənayesinin təkmilləşdirilməsi gələcək inkişaf

baxımından çox vacib məsələlərdən biridir. Bütün bunlar müasir dövrdə, emal sənayesi müəssisələrində,

innovasiya prosesinin və onun təkmilləşdirilməsinin təşkili və tənzimlənməsinə mane olan amillərin idarə

edilməsini, o cümlədən onların dövlətin davamlı və dayanıqlı iqtisadi inkişaf strategiyasına uyğun olaraq

yenidən idarə edilməsini zəruri edir.

Açar sözlər: emal sənayesi, iqtisadi inkişaf, milli iqtisadiyyat, investisiya ehtiyatları, sənaye siyasəti,

inkişaf strategiyası.

UOT: 33

JEL: L 89

DOI: doi.org/10.54414/uyfu8456

Giriş

Azərbaycanın sənaye müəssisələrində iqtisadi

inkişafın formalaşması ölkə iqtisadiyyatının daya-

nıqlı və davamlı inkişafını təmin edərək sənaye

müəssisələrinin iqtisadi səmərəliliyinin və onun

rəqabətqabiliyyətinin artırılmasına imkan ver-

mişdir.

Ölkədə iqtisadiyyatın dayanıqlı və davamlı

inkişafının təmin edilməsi, əhalinin sosial iqtisadi

rifahının yüksəldilməsi, dayanıqlı iqtisadi inkişa-

fın keyfiyyətcə yeni modelinin formalaşdırılması,

ölkə iqtisadiyyatının rəqabətqabiliyyətliliyinin

artırılması, dünya iqtisadiyyatına səmərəli inteqra-

siya edilməsi və həmçinin ölkənin uzunmüddətli

davamlı inkişaf strategiyasına uyğun olaraq qeyri-

neft sektorunun daha da inkişaf etdirilməsi və

onun ixrac imkanlarının genişləndirilməsi hazırkı

mərhələdə dövlətin qarşıya qoyulmuş əsas

vəzifələrindəndir və qeyri-neft sektorunun daya-

nıqlı inkişaf etdirilməsi dövlətin iqtisadi siyasəti-

nin əsas prioritetini təşkil edir [1, s. 113-119].

Ölkə iqtisadiyyatının dayanıqlı və davamlı

inkişafını təmin edən ən vacib amil – sənaye

müəssisələrinin iqtisadi səmərəliliyinin və onun

rəqabətqabiliyyətinin daha da artırılmasıdır.

Azərbaycan Respublikasının iqtisadiyyatının ən

vacib sahəsi olan sənaye, ölkənin və onun

regionlarının iqtisadi potensialının səviyyəsini

müəyyən edir. Sənayenin sahə strukturunun əsas

təkmilləşdirmə istiqaməti isə – emal sənayesinin

payının artırılmasıdır. Emal sənayesinin əksər

sahələrinin aşağı gəlirliliyi struktur-texnoloji

modernləşdirmənin aparılmasına maneələr yaradır

ki, bu maneələrin də aradan qaldırılması aktiv

dövlət siyasəti aparılmadan mümkün deyildir [4, s.

336-337].

Əsas mətn

Ölkənin milli iqtisadiyyatının ən mühüm

aparıcı sahəsi, onun iqtisadi inkişafında, iqtisadi

təhlükəsizliyin həyata keçirilməsində, o cümlədən

onun strateji məqsədlərinin təmin olunmasında

xüsusi əhəmiyyətə malik olan və sənayenin əsas

S.Q.Əfənfiyev

Emal sənayesi sahələrinin dayanıqlı

inkışafı və ona təsir edən amillər

sahələrindən birini təşkil edən emal sənayesinin

təkmilləşdirilməsi gələcək inkişaf baxımından çox

vacib məsələlərdən biridir. Bütün bunlar müasir

dövrdə, emal sənayesi müəssisələrində, innova-

siya prosesinin və onun təkmilləşdirilməsinin

təşkili və tənzimlənməsinə mane olan amillərin

idarə edilməsini, o cümlədən onların dövlətin

davamlı və dayanıqlı iqtisadi inkişaf strategiyasına

uyğun olaraq yenidən idarə edilməsini zəruri edir.

Bazar iqtisadiyyatı şəraitində emal sənayesi

müəssisələrinin dayanıqlı iqtisadi inkişafda rolu və

onun təkmilləşdirilməsi probleminin həlli üçün

həm xarici, həm də respublikanın iqtisadçı alimləri

və digər elmi tədqiqatçılar elmi araşdırmalar

aparmış və elmi əsərlər yazmışdırlar. Yəni,

iqtisadiyyatın bir çox sahələrinin, xüsusilə sənaye

müəssisələrinin ölkənin dayanıqlı iqtisadi inki-

şafına təsiri problemi iqtisadi nəzəriyyə klassikləri

də daxil olmaqla, iqtisadiyyat sahəsi üzrə bir çox

alimlərin hər zaman diqqətində olmuş və hal-

hazırda da bu problemin tədqiqinə aid çoxlu sayda

elmi-tədqiqat işləri aparılmışdır.

Sahədə aparılan tədqiqat işlərinin əhəmiyyətini

azaltmayaraq qeyd etmək olar ki, respublikamızın

emal sənayesi müəssisələrinin qloballaşan müasir

dünyada dayanıqlı iqtisadi inkişaf strategiyasının

formalaşması mexanizmlərinin kompleks şəkildə

tədqiq olunması kifayət qədər öyrənilməmişdir.

Digər tərəfdən isə 2011-2019-cu illər üzrə aparılan

araşdırmalar zamanı məlum olur ki, respublikanın

emal sənayesi müəssisələrinin əsas sənaye-istehsal

fondlarının mövcud vəziyyəti, onların yeniləş-

məsi, sıradan çıxması və aşınma səviyyəsi, fondla

silahlanma və fond verimi göstəriciləri, bu sənaye

müəssisələrinin texniki-texnoloji səviyyəsi

rəqabətədavamlı və beynəlxalq standartlara cavab

verən emal sənayesi məhsullarının istehsalına və

ixracına bütövlükdə imkan yaratmır.

Emal sənayesi müəssisələrinin zəif inkişaf

etməsi, onun daxili və xarici bazarları kifayət

qədər təmin edə bilməməsi mövcud idarəetmə

sisteminin bazar münasibətlərinə cavab verə

bilməməsini, idarəetmənin səmərəli forma və

metodlarının lazımınca tətbiq edilməməsini

göstərir [2, s. 157-162].

Azərbaycanın emal sənayesinin dayanıqlı

inkişaf etdirilməsinin əsas məqsədi ölkədə dünya

standartlarına cavab verən rəqabətə davamlı və

ixrac yönümlü, elmtutumlu və yüksək texno-

logiyalı emal sənayesi məhsullarının istehsalına

nail olmaqla ölkənin neft amilindən asılılığını

aradan qaldırmaqdır. Bunun isə həyata keçirilməsi

qeyd olunduğu kimi emal sənayesi sahələrində

innovasiya mənbələrinin və investisiya ehtiyatla-

rının təyin edilməsi və onların artırılması, ölkənin

təbii sərvətlərinin və əmək ehtiyatlarının səfərbər

edilməsi və dövlət tərəfindən tənzimlənmə

sistemlərinin təkmilləşdirilməsi əsasında mümkün

ola bilər.

Emal sənayesinin dayanıqlı iqtisadi inkişaf

etdirilməsinin əsas məqsədlərindən biri də

sənayenin rəqabətqabiliyyətinin artırılmasına

yönəldilmiş bir sıra tədbirlərin həyata keçirilmə-

sini təmin etməkdir. Bu tədbirlərin həyata keçiril-

məsi məqsədilə sahəvi araşdırmalar aparmaqla

müxtəlif sektorların xüsusiyyətlərinə uyğun əlavə

tədbirlərlə dəstəklənməlidir. Emal sənayesinin da-

yanıqlı iqtisadi inkişafının yüksəldilməsi məqsədi

ilə enerji qiymətlərinin tənzimlənməsində aktivlik

artırılaraq gömrük rejimi, əlverişli vergi və çevik

məzənnə siyasəti ilə müşayiət edilməlidir.

Bu gün emal sənayesi müəssisələrinin mövcud

vəziyyəti onu deməyə əsas verir ki, qloballaşan

müasir dünyada sahə hələ də rəqabətə davamlı

sənaye məhsulları istehsal etməyə tam hazır

deyildir. Bu isə onu göstərir ki, emal sənayesi mü-

əssisələrinin dayanıqlı iqtisadi inkişafının forma-

laşması mexanizmləri yenidən elə işlənilməlidir

ki, həmin halda ölkədə yeni rəqabət mühiti

yaradılarkən müəssisələrin rəqabət qabiliyyətlili-

yinin azalması ilə nəticələnməsin [3, s.92-99].

Digər tərəfdən, əsas maliyyə aktivlərinin

iqtisadiyyatın xammal sektorunda cəmlənməsi və

emal sahələrinin kifayət qədər maliyyələşməməsi,

köhnəlmiş texnologiyalar, elmtutumlu sənaye

sahələrində istifadə edilən fiziki və mənəvi cə-

hətdən aşınmış əsas fondlar proqressiv struktur

dəyişikliklərinin qarşısında ciddi problem olaraq

durur və bu respublikada iqtisadi artım və

dayanıqlı iqtisadi inkişafın imkanlarını məh-

dudlaşdırır. Hasilat və emal sahələri arasında

sahəvi proporsiyaların birincinin xeyrinə

dəyişməsi ölkədə sənaye strukturunun pisləşməsi-

nə gətirib çıxartmışdır. Buna səbəb isə struktur

məsələlərinə kifayət qədər diqqətin yetirilməməsi

olmuşdur.

Aparılmış araşdırmalardan müəyyən olunmuş-

dur ki, inkişaf etmiş dünya ölkələrində universitet

ilə sənaye arasında əlaqələrin inkişafına maneələr-

dən biri sənaye müəssisələrinin tədqiqat və işləmə

Qərbi Kaspi Universiteti

p-ISSN 2789-4606

Elmi Xəbərlər № 3, 2021

e-ISSN 2789-4614

sahəsində mümkün tərəf müqabilinin tapılmasında

çətinliklərlə qarşılaşmalarıdır. Bu problemlərin

həll edilməsi üçün bir sıra inkişaf etmiş ölkələrdə

dövlət tərəfindən universitetlərin şəbəkəsi yaradıl-

mış və dövlət tərəfindən idarə olunur. Universitet-

lərin şəbəkəsi dedikdə ölkədə mövcud olan hər bir

universitetin bütün sənaye-universitet əlaqələrini

əhatə edə bilən sahələr üzrə koordinasiyası

məqsədilə müvafiq onlayn platformanın yaradıl-

ması nəzərdə tutulmuşdur [5, s.324-325].

Məhz belə bir onlayn platformanın həyata

keçməsi üçün ölkədə mövcud olan bütün

universitetlər arasında universitet-sənaye əmək-

daşlıqları sahəsində razılıq əldə edilməli, ölkədə

olan hər bir universitetin sənaye ilə əlaqələrini

koordinasiya edən portalın yaradılması (portal

informasiya xarakterli olmalı, buradan hər bir uni-

versitetə giriş imkanları nəzərdə tutulmalı, hər bir

universitetin sənaye ilə əməkdaşlıqlarını əhatə

edən informasiyalar yer almalı), hər bir univer-

sitetdə universitet-sənaye əməkdaşlıqlarının

inkişafı ilə əlaqədar fəaliyyət göstərən şöbələrlə

sıx əməkdaşlıq edilərək makro səviyyədə ikitərəfli

əlaqələrin genişləndirilməsi məqsədilə müvafiq

birgə siyasət yürüdülməli və bir sıra vəzifələr

müəyyənləşdirilməlidir.

Universitet tərəfindən həyata keçirilməsi labüd

olan tədbirlərdən biri kimi universitetlərin əsas

missiyaları tədris və elm olduğundan universitet

daxilində sənaye ilə əlaqələr şöbəsinin yaradıl-

masıdır. Bunun da əsas məqsədi universitetin

missiyalarına uyğun müvafiq sənaye müəssisələri

və dövlət orqanları ilə qarşılıqlı əlaqələrin yara-

dılmasıdır. Bu şöbənin əsas fəaliyyətinin birincisi

müvafiq sayt və yaxud da universitetin internet

saytı çərçivəsində bütün funksiyaları əhatə edən

linkin yaradılmasıdır. Bunun vasitəsilə də hamının

istənilən informasiyasını tez bir zamanda və

sürətlə əldə etmə imkanını yaratmaq olar.

Azərbaycan Respublikasının iqtisadiyyatının

aparıcı sahələrindən biri olan emal sənayesi

sahələri öz növbəsində ölkəmizin təsərrüfat

sahələrinin də əsas aparıcı bölmələrindən biridir.

Emal sənaye sahələri çoxlu miqdarda müxtəlif çe-

şidli məhsullar istehsal etməkdədir. Emal sənaye-

sinin dayanıqlı inkişafı ictimai əmək məhsul-

darlığının yüksəldilməsinə, kənd təsərrüfatı isteh-

salının yenidən qurulmasına, məhsuldar qüv-

vələrin daha da səmərəli yerləşdirilməsinə, təbii

sərvətlərdən səmərəli istifadə edilməsinə, ölkənin

müdafiə qüdrətinin möhkəmləndirilməsinə və sair

bir çox tədbirlərin görülməsinə səbəb olur [5,

s.324-325].

Müasir mərhələdə emal sənayesinin dayanıqlı

inkişafının sürətləndirilməsi onun rəqabətqabiliy-

yətinin yüksəldilməsindən asılıdır. Ona görə də

emal sənayesinin rəqabətqabiliyyətinin yüksəl-

dilməsi dövlətin iqtisadi strategiyasının, o cümlə-

dən sənaye siyasətinin mərkəzi xəttini təşkil etməl-

idir. Dövlət ölkədə iqtisadi artımı sürətləndirmək

və istehsalın yüksək artım tempinə nail olmaq

üçün məqsədyönlü şəkildə stimullaşdırıcı tədbir-

lərdən istifadə edir. Sənaye siyasəti də məhz belə

tədbirlərdən biridir. Sənaye siyasəti dedikdə döv-

lətin iqtisadiyyatı tənzimləmə üsulu olub, məqsədi

ölkədə iqtisadi artımı və əhalinin rifah səviy-

yəsinin yüksəldilməsini təmin etməyə yönəlik

kompleks tədbirlər başa düşülür [5, s. 324-325].

Bundan başqa ölkədə aparılan sənayeləşmə

siyasəti qeyri-neft sənayesinin, xüsusilə, onun

dinamik inkişafını təmin etmişdir. Belə ki, sənaye

sahəsində istehsal olunan məhsulun 69,9 faizi və

ya 32857,5 milyon manatı mədənçıxarma sənayesi

sahəsində, 21,5 faizi və ya 11793,8 milyon manatı

emal sənayesi sahəsində, 4,3 faizi və ya 2011,6

milyon manatı elektrik enerjisi, qaz və buxar is-

tehsalı, bölüşdürülməsi və təchizatı sahəsində, 0,7

faizi və ya 336,3 milyon manat su təchizatı,

tullantıların təmizlənməsi və emalı sahəsində

istehsal edilmişdir .

Qeyd olunduğu kimi, sənayenin mühüm aparıcı

sahəsi olan emal sənayesinin inkişaf səviyyəsi

istənilən ölkənin stabil və davamlı iqtisadi inki-

şafının təmin edilməsinin mühüm amillərindən

biridir. Çünki emal sənayesi iqtisadiyyatın mürək-

kəb sahəsi kimi, cəmiyyətin müxtəlif tərəflərinin

inkişafını tələb edir və bu inkişaf səviyyəsindən

asılı olaraq da onun rəqabət qabiliyyəti formalaşır.

Son dövrlərdə ölkədə aparılan genişmiqyaslı köklü

islahatlar nəticəsində iqtisadiyyatın bütün

sahələrində olduğu kimi, emal sənayesinin də

dirçəlişinə səbəb olmuşdur.

İqtisadi təhlillər apararaq görürük ki, ölkədə

2003-cü ildə ÜDM istehsalı 7,1 milyard manat,

2004-cü ildə 8,5 milyard manat təşkil etmişdisə,

2008-i ildə bu göstərici 40,1 milyard manat, 2009-

cu ildə 34,6 milyard manat, 2010-cu ildə 42,5

milyard manat, 2019-cu ildə isə 81,9 milyard

manat olmuşdur. Bununla yanaşı, respublikamız

son bir neçə ildə iqtisadi artım tempinə görə

S.Q.Əfənfiyev

Emal sənayesi sahələrinin dayanıqlı

inkışafı və ona təsir edən amillər

dünyada liderlər sırasında olmuşdur. Bu müddət

ərzində dünya iqtisadiyyatında artım ümumilikdə

25,4%, o cümlədən ABŞ-da 13,3%, Avropa

Birliyi ölkələrində 13,7%, MDB-də 45,4%, Çində

66,5% olduğu halda, ölkəmizin iqtisadiyyatında

bu dinamika 2,6 dəfə artımla müşahidə olun-

muşdur [3, s. 92-99].

Qrafik 1

Sənaye sahələrinin ümumi sənayedə xüsusi çəkisi (%-lə) (2019-cu il)

Mənbə: Azərbaycanın Statistik Göstəriciləri. Statistik məcmuə. Bakı-2021

Respublikada emal sənayesi müəssisələrində

istehsalın inkişafının müasir vəziyyətinin təhlili

göstərir ki, 2000-ci illərin əvvəlində baş vermiş

böhran sənaye istehsalının həm kəmiyyət və həm

də keyfiyyət baxımından ciddi şəkildə geri-

ləməsinə səbəb olmuşdur. Son illərdə emal səna-

yesində inkişaf meylləri yaransa da, fikrimizcə,

baş vermiş ətalətliliyin aradan qaldırılması və emal

sənayesinin keyfiyyət göstəricilərinin yaxşılaşma-

sı üçün iqtisadiyyatın bu sahəsinə güclü investisiya

axınını təmin edə biləcək nisbətən uzunmüddətli

dövlət siyasətinin hazırlanması və həyata keçiril-

məsi tələb olunur.

Emal sənayesi müəssisələrinin inkişafının

müasir vəziyyətindən məlum olur ki, bazar iqtisa-

diyyatına keçidlə əlaqədar olaraq ölkə iqtisa-

diyyatında həyata keçirilən iqtisadi islahatlar bu

sahədə istehsalın kəmiyyət və keyfiyyət göstərici-

lərinin yaxşılaşmasına ciddi təsir göstərməmişdir.

Bu əsasən hal-hazırda emal sənaye müəs-

sisələrinin inkişafında mövcud olan bir çox

problemlərin həll edilməmiş olaraq qalması ilə

əlaqədardır. İstər ölkə, istərsə də region miq-

yasında maddi istehsal sahələrinin o cümlədən də,

emal sənayesi sahələrinin inkişaf potensialının

əsas hərəkətverici qüvvələrindən biri infrastruktur

sahələrinin inkişaf səviyyəsidir. Aparılan tədqi-

qatlardan məlum olur ki, müasir şəraitdə emal

sənayesinin inkişaf problemlərindən biri və ən

başlıcası infrastruktur (istehsal və bazar

infrastruktur sahələri) sahələrinin zəif inkişaf

etməsidir [3, s. 92-99].

Emal sənayesinin inkişafının aşağı səviyyədə

olmasının əsas səbəblərindən biri də əksər sənaye

müəssisələrinin texnoloji cəhətdən yenidən

qurulması işinin çox zəif səviyyədə aparılmasıdır.

Tədqiqatlar göstərir ki, 2000-ci illərin əvvəllərində

respublikanın emal sənayesində mövcud maşın və

avadanlıqların fiziki və mənəvi köhnəlməsi onla-

rın 35 faizinin təcili dəyişilməsini, 60 faizinin isə

modernləşməsini tələb edirdi. 2000-2019-cu

illərdə mövcud əsas fondların köhnəlmə dərəcəsi

daha da artmışdır. Hazırda respublikada istehsal

əsas fondlarının fiziki və mənəvi cəhətdən aşınan

hissəsi 80 faizə qədər təşkil edir. İstismarda olan

maşın və avadanlıqların orta xidmət müddəti

müvafiq normalardan 2,1-2,7 dəfə çoxdur.

Ölkədə emal sənayesi müəssisələrinin inkişaf

problemlərindən biri də bu müəssisələrdə mar-

ketinq fəaliyyətinin olmaması və ya zəif inkişaf

etməsidir. Hazırda Azərbaycan iqtisadiyyatında

islahatların institutsional sistemdə başa çatdırıl-

maması ilə əlaqədar olaraq təkmil bazar mexani-

zmi formalaşmamışdır. Belə şəraitdə müəs-

sisələrin idarəetmə strukturunda dəyişikliklərin

edilməsinə və bazarda səmərəli fəaliyyətə imkan

verən struktur bölmələrinin yaradılmasına ehtiyac

yaranır. Xüsusilə, bu ehtiyac bazarın öyrənilməsi

və məhsulun reallaşdırılması ilə əlaqədardır [6, s.

647-648]. Cədvəl 1

Emal sənayesi müəssisələrinin işinin əsas göstəriciləri

21,5%

69,9%

4,3% 0,7%

emal sənayesi

mədənçıxarma sənayesi

elektrik enerjisi, qaz və buxar istehsalı, bölüşdürülməsi və təchizatı sahəsi

Qərbi Kaspi Universiteti

p-ISSN 2789-4606

Elmi Xəbərlər № 3, 2021

e-ISSN 2789-4614

Göstəricilər

2014

2015

2016

2017

2018

2019

-Fəаliyyət göstərən müəssisələrin sayı

1762

1778

1775

1826

2034

2330

dövlət mülkiyyəti

149

144

140

117

118

124

qeyri-dövlət mülkiyyəti

1613

1634

1635

1709

1916

2206

-Sənаye fəaliyyəti ilə məşğul olan qeydə alınmış

fərdi sаhibkarların sayı, nəfər

14559

15711

16009

17154

17988

19842

-Sənаye məhsulunun (işlərin, xidmətlərin) həcmi,

mln manat

8072

7880

8899

9723.5

10465

11794

-Sənаye məhsulunun fiziki həcm indeksi, əvvəlki

ilə nisbətən, fаizlə

102.2

107

101

108

111.5

-Ölkədə istehsal olunmuş sənаye məhsulunun

ümumi həcmində sаhənin payı, faizlə

20.2

24.3

22.9

24.4

21.9

25.1

-Ölkə sənаyesinin qeyri-dövlət sektorunda sahənin

payı, faizlə

18.1

22.2

20.1

17.4

20.9

-İşləyənlərin orta siyahı sayı, min nəfər

105.2

99.7

95.2

105.2

106.1

əvvəlki ilə nisbətən, faizlə

103.6

94.8

95.5

110.5

100.9

-Sənаyedə məşğul olanların ümumi sayında sаhə

işçilərinin payı, faizlə

53.3

51.2

53.4

50.4

-Bir işçinin orta aylıq əmək haqqı, manat

473

515

543

554

-Əsas kapitala investisiyalar, mln manat

644.6

482.9

424.3

652.6

1432

2466.4

-Sənаyeyə yönəldilən investisiyаların ümumi

həcmində sahəyə qoyulan investisiyaların payı,

faizlə

8.4

5.7

4.3

6.2

16.9

26.7

-Əsas sənаye-istehsal fondlаrının mövcudluğu, ilin

sonuna, milyon manat

7352.3

7710

8082.4

9013.2

9073.2

Mənbə: Azərbaycanın Sənayesi. Statistik məcmuə. Bakı-2021

Ölkədə emal sənayesinin müasir vəziyyətinin

təhlilindən məlum olur ki, hal-hazırkı şəraitdə

emal sənayesi müəssisələrinin inkişafına mane

olan əsas amillərdən biri də bu sahədə yüksək

ixtisaslı kadrların çatışmazlığıdır. Məlumdur ki,

respublikamız keçmiş sovetlər birliyində olarkən

ölkə sənayesində yüksək səviyyədə kadr potensialı

formalaşdırmaq mümkün olmuşdur. Lakin, res-

publikamız müstəqil dövlətə çevrildikdən sonra

obyektiv və subyektiv səbəblərdən sənaye müəs-

sisələrinin inkişafının zəifləməsi, digər tərəfdən

indiki şəraitdə iqtisadiyyatın digər sahələrinə

nisbətən sənaye, xüsusilə də emal sənayesi

müəssisələrində əməkhaqqının aşağı olması uzun

illər ərzində toplanmış istehsal, texnoloji və

kommersiya biliklərinin itirilməsi baş vermişdir və

gələcəkdə bu istehsalların bərpası zamanı kadr

problemi həlledici amillərdən biri olacaqdır.

Hesab edirik ki, hazırki iqtisadi şəraitdə qeyri-

neft sektorunda emal sənayesi müəssisələrinin rə-

qabət qabiliyyətliliyinin təmin edilməsində, daxili

istehsalın inkişaf etdirilməsində kiçik və orta

sənaye müəssisələrinin modernləşdirilməsi, yeni-

dən qurulması vacib şərtdir. Bunun üçün bu

sahəyə dövlət tərəfindən təkmilləşdirilmiş şəkildə

investisiya yardımı mexanizmi hazırlanması, yerli

və xarici investisiyaların bu sahələrə cəlbi, inves-

torları stimullaşdırmaq üçün əlverişli investisiya

mühitinin yaradılması hökumətin bu sahədə gör-

məli olduğu əsas tədbirlərdəndir [5, s. 324-325].

Emal sənayesi müəssisələrinin respublikamızın

dayanıqlı iqtisadi inkişafında rolunu yüksəltmək

və rəqabətədavamlı innovasiyalı məhsulların is-

tehsalını stimullaşdırmaq üçün bir sıra tədbirlərin

həyata keçirilməsi məqsədəuyğun hesab edil-

mişdir.

1. Yeni və ya təkmilləşdirilmiş məhsul

növlərinin yaradılması ilə bağlı aparılan elmi-

tədqiqat işlərinin vergidən azad edilməsi, güzəştli

dövlət və bank kreditlərinin tətbiqi;

2. İnnovasiya fəaliyyətinin reallaşdırılması

məqsədilə istifadə edilən əsas vəsaitlərin

amortizasiya normalarına güzəştli əmsalların

tətbiqi;

3. Vergiqoyma sistemində innovasiya üzrə

elmi-tədqiqat və təcrübə-konstruktor işlərinə,

patentləşdirmə xərclərinə məhdudiyyətin aradan

qaldırılması;

S.Q.Əfənfiyev

Emal sənayesi sahələrinin dayanıqlı

inkışafı və ona təsir edən amillər

4. İnnovasiya menecmenti və marketinq, la-

yihələrin idarə edilməsi, müasir texnikanın la-

yihələndirilməsi və istismarı üzrə ixtisaslı mütə-

xəssislərin hazırlanmasında dövlət dəstəyinin

reallaşdırılması və sair.

Deməli, emal sənayesi müəssisələrinin rəqabət

qabiliyyətli dayanıqlı və davamlı inkişafı elmi-

texniki tərəqqinin imkanlarından səmərəli istifadə

etməklə həyata keçirilməlidir ki, bu da keyfiyyətli

və rəqabətqabiliyyətli məhsul istehsalına imkan

verər. Bu işin öhdəsindən isə ancaq yeni texnika

və texnologiyaların əldə olunması və gecikmədən

istehsala tətbiq olunması işinin elmi cəhətdən

təşkil edilməsi gələ bilər. [5, s. 324-325]

Bu da istehsalın səmərəliliyinin yüksəldilməsi

ilə nəticələnir. Beləliklə də iqtisadiyyatın innova-

siyalı dayanıqlı və davamlı inkişafı istehsalın

məqsədli inkişafının ən mühüm amilidir. Lakin,

aparılan təhlillər göstərir ki, respublikamızın emal

sənayesi müəssisələrində innovasiya fəaliyyətinin

ETT-nin inkişaf sürəti müasir bazar iqtisadiy-

yatının tələblərinə tam cavab vermir. ETT-nin na-

iliyyətləri sənayenin neft sektorunda tətbiq edilsə

də, qeyri-neft sənayesində tərəqqi çox yavaş

sürətlə baş verir. Buna görə də emal sənayesi

müəssisələrində innovasiyalı layihələrin həyata

keçirilməsi və bu sahədə tədqiqat işlərinin apa-

rılması gücləndirilməlidir.

Respublikada emal sənayesi müəssisələrinin

rəqabətədavamlı dayanıqlı və davamlı inkişafının

təmin edilməsinə investisiya qoyuluşlarının həcm

və strukturu birbaşa təsir göstərir. Buna görə də

əsas kapitala investisiya qoyuluşlarının priori-

tetləşdirilməsi emal sənayesi müəssisələrinin gələ-

cək inkişaf istiqamətlərinin müəyyən olunması

baxımından mühüm əhəmiyyət kəsb edəcəkdir.

Emal sənayesində investisiya qoyuluşunun

prioritet istiqamətlərinin seçilməsi zamanı həm

mikro, həm də makro amillər nəzərə alınmalı,

prioritetləşdirmə hər iki səviyyə üzrə baş

verməlidir [5, s. 324-325].

İnvestisiya qoyuluşlarının prioritet istiqamət-

lərini müəyyən edərkən, ilk növbədə, istehsal

vasitələrinin emal sənayesi müəssisələrinə yönəl-

dilməsi və onun digər sahələrin inkişafı üçün əsas

olmasını nəzərə almaq zəruri şərtlərdən biridir.

Bununla belə, investisiya qoyuluşlarının istiqa-

mətlərinin müəyyən edilməsilə əlaqədar sahələrin

inkişaf səviyyəsi əhəmiyyətli şəkildə təsir göstərir.

Yəni, respublikada iqtisadiyyatın səmərəli

inkişafını təmin etmək üçün yüksək səviyyəli

enerji kompleksinin, nəqliyyat sisteminin, sənaye

və kənd təsərrüfatının satışı sisteminin və sair

mövcud olması daha vacibdir.

Nəticə

Emal sənayesi sahələrində rəqabətədavamlı

məhsullar istehsalını stimullaşdırmaq üçün isteh-

sala yönəldilən investisiyaların həcmini artırmaq,

gömrük siyasəti vasitəsilə optimal rəqabət rejimini

yaratmaq, ixrac yönümlü istehsalı genişləndirmək

və bunun üçün xüsusi iqtisadi zonalar yaratmaq,

güzəştli kreditlərin verilməsinin idxal-ixrac əmə-

liyyatları üçün inzibati qaydaların asanlaşdırıl-

masını həyata keçirmək lazımdır.

ƏDƏBİYYAT SİYAHISI:

1. Əfəndiyev S.Q., Süleymanov Q.S. Emal səna-

yesi müəssisələrinin inkişaf meylləri və onların

rəqabətqabiliyyətlilik səviyyəsinin qiymətləndi-

rilməsi // AMEA-nın Xəbərləri, İqtisadiyyat elmləri

seriyası, Bakı, 2013. №1, s. 113-119.

2. Əfəndiyev S.Q. “Azərbaycanın qeyri-neft

sektorunun mövcud vəziyyətinin qiymətləndirilməsi

// AMEA-nın Xəbərləri, İqtisadiyyat elmləri seriyası,

– Bakı, – 2013. №2, – s. 157-162.

3. Əfəndiyev S.Q. Azərbaycanın sənaye sahə-

lərinin iqtisadi inkişafının mövcud vəziyyətinin

qiymətləndirilməsi // “İpək yolu” Jurnalı. Azərbay-

can Respublikası Təhsil Nazirliyi, Azərbaycan

Universiteti. Bakı, 2014. №1, s. 92-99.Əfəndiyev

S.Q. Azərbaycan Respublikasında emal sənayesi

müəssisələrinin iqtisadi inkişafda rolu və onun

təkmilləşdirilməsi mexanizmləri // “Boloniya təhsil

prosesində universitet-sənaye əlaqələrinin müasir

problemləri” adlı Beynəlxalq Simpozium. Azərbay-

can Respublikası Təhsil Nazirliyi, Azərbaycan

Texnologiya Universiteti. – Gəncə, Azərbaycan

Texnologiya Universiteti: – 30 aprel-1 may, – 2016,

– s. 336-337.

4. Əfəndiyev S.Q. Emal sənayesi müəs-

sisələrinin iqtisadi inkişafı haqqında proqnoz //

Ümummilli lider Heydər Əliyevin anadan olmasının

94-cü ildönümünə həsr olunmuş “Gənc Tədqi-

qatçıların I Beynəlxalq Elmi Konfransı”.

Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi, Bakı

Mühəndislik Universiteti. Bakı, Bakı Mühəndislik

Universiteti: 05-06 may, 2017, s. 324-325.

5. Əfəndiyev S.Q. Azərbaycan sənayesinin

inkişafına dair strateji yol xəritəsinin başlıca

hədəfləri // Ümummilli lider Heydər Əliyevin ana-

dan olmasının 95-ci ildönümünə həsr olunmuş

“Gənc Tədqiqatçıların II Beynəlxalq Elmi Konfran-

sı”. Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi, Bakı

Mühəndislik Universiteti. Bakı, Bakı Mühəndislik

Universiteti: 27-28 aprel, 2018, s. 647-648.

Qərbi Kaspi Universiteti

p-ISSN 2789-4606

Elmi Xəbərlər № 3, 2021

e-ISSN 2789-4614

Sadiq Qahraman oqlu EFENDİYEV

Head of the "Science Department" of the Western Caspian University

E-mail: sadiq.efendiyev@wcu.edu.az

FACTORS AFFECTING THE SUSTAINABLE DEVELOPMENT OF PROCESSING

INDUSTRY

Abstract: In the article, the author analyzed the current state of the processing industry and noted the factors

affecting its sustainable development. The author also noted that the leading sector of the national economy is

the processing industry, the improvement of which is of particular importance in the implementation of

economic security, being a key industry and playing an important role for future development. All this makes

it necessary to manage the factors that impede the organization and regulation of the innovation process and

its improvement in the processing industry in the modern world, as well as their remanagement in accordance

with the state strategy for sustainable economic development.

Keywords: processing industry, economic development, national economy, investment resources, industrial

policy, development strategy.

Садик Гахраман оглы ЭФЕНДИЕВ

Заведующий "Отделом науки" Западно-Каспийского Университета

E-mail: sadiq.efendiyev@wcu.edu.az

УСТОЙЧИВОЕ РАЗВИТИЕ ОБРАБАТЫВАЮЩЕЙ ПРОМЫШЛЕННОСТИ И

ВЛИЯЮЩИЕ ФАКТОРЫ

Резюме: В статье автор проанализировал текущее состояние перерабатывающей отрасли и отметил

факторы, влияющие на ее устойчивое развитие. Автор также отметил, что ведущей отраслью народного

хозяйства является перерабатывающая промышленность, совершенствование которой имеет особое

значение в реализации экономической безопасности, являясь ключевой отрясль промышленности игает

важную роль для будущего развития. Все это делает необходимым управление факторами,

препятствующими организации и регулированию инновационного процесса и его совершенствованию в

перерабатывающей промышленности в современном мире, а также их переуправление в соответствии с

государственной стратегией устойчивого экономического развития.

Ключевые слова: обрабатывающая промышленность, экономическое развитие, национальная экономика,

инвестиционные ресурсы, промышленная политика, стратегия развития.

Daxil olub: 02.07.2021