p-ISSN 2789-4606

Qərbi Kaspi Universiteti

p-ISSN 2789-4606

Elmi Xəbərlər № 1, 2022

(Humanitar elmlər seriyası)

e-ISSN 2789-4614

Məlahət Nazim qızı OSMANOVA

Dövlət İdarəçilik Akademiyası

Dillər fakültəsinin baş müəllimi

E-mail: malehat@inbox.ru

MÜASIR ALMAN ROMANININ TIPOLOGIYASI

(Günter Grass, Haynrix Böll, Behrnard Schlink, Siegfried Lenz)

Xülasə: Məqalədə İkinci Dünya Müharibəsi başa çatdıqdan sonra müasir almandilli ədəbiyyatı

yaradan Günter Grass, Haynrix Böll, Behrnard Schlink, Siegfried Lenz kimi yazıçıların

yaradıcılığından bəhs olunur. Bu müəlliflərin həyatını və yaradıcılığını birləşdirən əsas cəhət,

onların faşist Almaniyasının zülmlərinə məruz qalmalarıdır. Alman yazıçıları öz əsərlərində

nasistlərin günahını və məsuliyyətini dərk etməyi qarşılarına məqsəd qoymuşlar. Bu əsərlər,

milyonlarla insanların müxtəlif ideologiyaların qurbanlarına çevrildiklərini və faşizmin fitri

duyğuları məhv etdiyini açıq şəkildə ortaya qoyur.

Açar sözlər: alman ədəbiyyatı, yazıçı, roman, faşizm, müharibə, personaj, davranış.

UOT: 821.112.2

DOI:

Giriş

XX əsrin ortalarında alman ədəbiyyatına

daxil olan yeni nəsil yazıçılar vermaxt

səfərbərliyindən qurtulan və bəziləri əsir

həyatını yaşayan yazıçılar idi. Bu həyatı

yaşayan alman yazıçılarına Dieter Knoll,

Max Walter Schulz, Hermann Kant,

Heinrich Böll, Gunther Grass, Ziegfried

Lenz kimilərini misal çəkə bilərik. Onlar, öz

nəsillərinin şikəst talelərindən danışmaq

üçün yazıçı oldular. Yeni alman

ədəbiyyatını ilk növbədə öz xalqı ilə

birlikdə faciədən sağ çıxan bu yazıçılar

yaratdılar. Onların yaradıcılığında

müharibədən sonrakı alman şüurunun

nasist keçmişi, almanların nasist dövrünün

cinayətlərinə görə məsuliyyəti üçün əsas

mövzular yenidən nəzərdən keçirilir.

1961-ci ildə Berlin divarının

görünməsindən sonra alman ədəbiyyatında

öz sahəsində peşəkar, şəxsi problemlərinin

öhdəsindən uğurla gələn ağıllı gənc

qəhrəman peyda olur. Bricit Rayman

(“Həftə içi günlərə girmək” hekayəsi, 1961)

və Krista Vulf (“Bölünmüş səma” romanı,

1963) bu tendensiyanın təmsilçiləridir.

1970-ci illər Erix Honekkerin simasında

ölkə rəhbərliyinin dəyişməsi və ondan

sonra incəsənət və ədəbiyyatın

liberallaşması nəticəsində sosialist

cəmiyyətində fərdin problemlərinin ön

plana çıxdığı “yeni subyektivliyə” meyl

yaranır. Liberallaşma yüzə yaxın yazıçının

(Sarah Kirş, Günter Kunert, Rayner Kunze,

Peter Huchel və başqaları) ADR-dən AFR-ə

kütləvi mühacirəti ilə başa çatdı. Ölkədə

qalan yazıçılar isə, dövlətin ideologiyasına

uyğun ədəbi fəaliyyətlə məşğul oldular

(Anna Segers, Erwin Strittmatter, Hermann

Kant, Stefan Hermlin, Volker Braun, Krista

Volf, Hayner Müller, İmtraud Morqner,

Stefan Heim).

1980-ci illərdə ADR yazıçılar cəmiyyəti

parçalandı. Bəziləri köhnə tərzdə yazmağa

davam edir, digər yarısı isə, Fransadan

gələn poststrukturalist meylləri rəhbər

MÜASIR ALMAN ROMANININ TIPOLOGIYASI

(Günter Grass, Haynrix Böll, Behrnard Schlink,

Siegfried Lenz)

M. N. OSMANOVA

tutaraq hakim partiyaya qarşı müxalifətə

çevrilirlər. Onlar gizli ədəbiyyatın

yaranmasında iştirak edirlər (Detlef Opitz,

Korneliya, Ulrix Ziqler və s).

1990-cı illərdə alman ədəbiyyatı, ilk

növbədə, kitab bazarının inkişafı ilə

əlaqədar olaraq, gənc müəlliflərin

artmasına səbəb oldu. Berlin divarının

yıxılmasından sonrakı onillikdə yeni

ədəbiyyat dramatik dəyişikliklərə məruz

qaldı. 90-cı illərdə həmçinin, ədəbiyyata

birləşmiş Almaniyadakı həyat,

multikultural cəmiyyətin mövzuları,

ölkənin yeni paytaxtı Berlin kimi mövzular

daxil olur. Bu mərhələdə romançılıq (Tomas

Brussiq, Dietmar Dath, Daniel Kelmann,

Martin Mosebach, Ulrich Pelzer, Akif

Pirinci, Bernhard Schlink, Ingo Schulze,

Uwe Tellkamp, Uwe Timm, Julie Tse)

postmodern romanı (Oswald Wiener, Hans

Wollschläger, Christoph Ransmayr, Walter

Moers) inkişaf edir. 1999-2009-cu illərdə

almandilli müəlliflər üç dəfə ədəbiyyat üzrə

Nobel mükafatına layiq görülüblər (alman

Günter Grass - 1999, avstriyalı Elfride

Jelinek - 2004 və alman Herta Müller - 2009).

1. Günter Grass (1927-2015)

Alman yazıçı, heykəltəraş və rəssamı

Günter Grass, müharibədən sonrakı dövrün

görkəmli alman yazıçısı kimi tanınmışdı. O,

1999-cu ildə ədəbiyyat üzrə Nobel mükafatı

laureatı olmuşdur. O, “Gruppe 47”

almandilli müəlliflər assosiasiyasının üzvü

idi.

“Dəmir nağara” (Die Blechtrommel -

1959) Günter Grassın ən məşhur romanıdır.

Əsərin mərkəzində üçyaşlı Oskar Maseratın

hekayəsi dayanır. "Dəmir nağara" romanı

avtobioqrafik roman kimi görünə bilər.

Lakin, kitabın əvvəlində müəllif qeyd edir

ki, adlar və hadisələr uydurmadır, real

olanlara hər hansı oxşarlıq isə təsadüfdür.

Əsərin fəsilləri əsasən dağınıq

epizodlardan ibarətdir. Roman Grassın öz

həyatından xatirələrinə əsaslanır. Lakin, bu

xatirələr qəsdən təhrif edilir və aldadıcı

oxşarlıqla oxucuları cəlb edir. Romanda hər

səhifədə işarələr, alleqoriyalar, metaforalar,

karikatura şəkilləri və fiqurlara rast gəlinir.

Eyni zamanda, Oskarın hekayəsi çox vaxt

canlı görünür, fantastik inanılmaz

elementlər bütünün daha kiçik bir hissəsini

təmsil edir. Əsas hadisələrin cərəyan etdiyi

mühit yazıçıya öz təcrübəsindən çox yaxşı

məlumdur. Bu, onun özünün böyüdüyü

sosial təbəqədir. Hadisələrin vaxtı və yeri

də onun Dansiqdəki uşaqlığı və gəncliyi ilə

bağlıdır.

Romanda rəvayətçi 1924-cü ildə

Dansiqdə (indiki Qdansk) anadan olmuş

cırtdan Oskar Maseratdır. Onun sözlərinə

görə, həmin vaxt onun zehni tam

formalaşmışdı. Oskar üçüncü doğum

günündən könüllü olaraq böyüməyi

dayandırdı. Buna görə, böyüklər onu daimi

uşaq kimi qəbul edirlər. Saxta uşağı heç kim

ciddi qəbul etmir. Onun varlığının hər cür

xoşagəlməz detallarını heç kim ondan

gizlətmir. Üç yaşında o, hədiyyə olaraq ən

sevimli oyuncağına çevrilən və həyatda onu

müşayiət edən dəmir nağara aldı. Nağarada

deməli olduğu hər şeyi çubuqlarla döyür.

Romanda nağaranın simvol, alleqoriya,

metafora kimi təsəvvür edildiyi aydındır.

O, qeyri-adi salnaməçinin ailəsinin, özünün

və vətəninin hekayəsini danışdığı sənət

simvolu kimi çıxış edir. Oskar dəmir

nağarası ilə iştirak etmədiyi hadisələri

təsəvvür edə bilir. Bu baxımdan, o, bəzən

birinci yox, üçüncü şəxs adından danışır

[12, 33].

Oskar etibarsız bir hekayəçidir. Onun

hekayəsi 1952-ci ildə ruhi xəstəxanada

olarkən başlayır. Oskarın əslində niyə

böyüməyi dayandırdığı məlum deyil.

p-ISSN 2789-4606

Qərbi Kaspi Universiteti

p-ISSN 2789-4606

Elmi Xəbərlər № 1, 2022

(Humanitar elmlər seriyası)

e-ISSN 2789-4614

Bunun səbəbi, onun yıxılması və ya onun

sözlərinə görə, öz istəyidir. Bütün bunlar

onun hekayəsinin etibarlılığını şübhə altına

alır. 1952-1954-cü illərdə ruhi xəstəxanada

olan Oskar öz hekayəsini yazır və onu

sanitar Brunoya danışır. Bəzən dostları və

qohumları ona baş çəkir. Sanitar Bruno ona

kağız verir ki, öz “xatirələrini” yazsın.

Romanın yazılmsı prosesi belə başlayır.

Əvvəlcə Oskar iyrənc böyüklər

dünyasından qaçmaq üçün saxta

uşaqlığında gizləndi. Müharibədən sonra

yenidən böyüməyə qərar verdi və donqar

beli ilə yetkin bir insan oldu [11, 44]. Təbii

ki, bu donqarlıq da metaforadır. Bununla,

müəllif ölümünə qədər öz üzərinə

götürməli olduğu bütün günahları və

cinayətləri ilə keçmişin yükünü nəzərdə

tutur.

Günter Grassın "Fotokamera. Qaranlıq

otaqdan hekayələr” (Die Box:

Dunkelkammergeschichten - 2008) əsəri,

həm avtobioqrafik, həm də bədii əsərdir.

Əsər, fotoqrafiya qanunlarına uyğun olaraq

yazılmış fotoqrafiya haqqında hekayədir.

Bundan əlavə, fotoqrafiyanın bəxş etdiyi

keyfiyyətlər çox açıqdır: fotoqrafiya burada

gələcəyi, keçmişi (o cümlədən sirri, gizlini)

və xəyali olanı göstərmək bacarığı kimi

qəbul edilir. Kameranın və fotoşəklin

imkanlarının bu təsviri təsadüfən və ya

qəsdən fotoqrafiyanın nəzəri obyekt olduğu

mətnlərlə kəsişir. Müəyyən bir zamana və

hadisəyə istinad (hətta baş verməsə belə)

“sübut”un fotoqrafik funksiyasının yaxşı

qurulmuş anlayışına yaxındır.

Kitabdakı rəvayət Günter Grassın səkkiz

övladı adından aparılır. Süfrəyə toplaşırlar,

mikrofonu qoyurlar və bir-birinin sözünü

kəsərək danışmağa başlayırlar. Qarışıq

söhbətlərin bu formatında onlar fotoqraf

Maria Rama ilə bağlı keçmişdən inanılmaz

hekayələri xatırlayırlar. Maria Rama

tamamilə real insandır. O, Grass ailəsinin

dostu idi və onun fotoşəkilləri müəllifin

mətnləri üçün material rolunu oynayır.

Eyni zamanda heykəltəraş və rəssam olan

Günter Grass onun fotoşəkilləri əsasında

rəsmlər yaradırdı [15, 74].

Mətnin qavranılmasında rəvayət üsulu

əsas rol oynayır. Bu konkret anda kimin

danışdığını göstərmir və müəllifin şərhi

yoxdur. İfadələr bir-birindən bir paraqrafla

ayrılır - bu, iradları bir-birindən ayıran

yeganə işarədir və oxucu bir şəkildə səsləri

ayırd etməli olduğundan, söhbət tədricən

eşidilir. Beləliklə, fotoqrafiya burada

müəyyən təsvir növü kimi deyil, konkret

üsul, bilmək üsulu kimi təqdim olunur. Bu

və ya digər şəkildə biz “Kamera”da belə bir

fotoqrafiya metodu anlayışını tapa bilərik.

Fotoqrafiya bizə gizli istəkləri və təxəyyülü

üzə çıxarmaq vasitəsi kimi görünür [15, 76].

Nəhayət, bütün deyilənlər, keçmişin,

gələcəyin və fantastikanın bütün obrazları

mətndə buna daim eyham vurur. Uzun

çaşqın monoloqlarla, ardıcıl olmayan

xatirələrlə söhbət kimi qurulan mətnin özü

də psixoanaliz praktikasına aiddir [6, 65].

Tarixin məqsədsizliyi və absurdluğu

həmişə Grassın əsərlərinin ümumi

mövzusu olub. Onun “Kambala” romanında

tarixi absurdların çoxlu nümunələri var.

Məsələn, aşpaz Sofinin sevimlisi olan on

səkkiz yaşlı orta məktəb şagirdi Fritz

Bartoldi Fransa İnqilabının şüarlarını

götürür və Dansiqdə respublika elan edir.

Qorxmuş şəhər ataları onu ömürlük həbs

cəzasına məhkum edirlər. Lakin, demək

olar ki, iyirmi ildən sonra, inqilabçı Fransız

ordusu Danziqə daxil olduqda, Sofinin

gözləntilərinin əksinə olaraq, hökmə

yenidən baxılmır. İnqilabçı yenə də qalada

saxlanılır. Tarixin mənasızlığı hadisələrin

vaxtaşırı təkrarlanması, eyni hadisələrin

əbədi qayıdışı ilə müşayiət olunur.

MÜASIR ALMAN ROMANININ TIPOLOGIYASI

(Günter Grass, Haynrix Böll, Behrnard Schlink,

Siegfried Lenz)

M. N. OSMANOVA

Daim bəyan edilən absurdluq fonunda

Grass qida və qidalanma tarixi kimi özünün

“alternativ tarixini” açır. Kişilər ontoloji

aşağılıqlarını fəthlər, sənət və texnoloji

tərəqqi ilə kompensasiya edərkən, qadınlar

uşaq dünyaya gətirir və yemək bişirirlər.

Romanın doqquz fəsli dastançının həyat

yoldaşı İlsebilin doqquz aylıq hamiləliyinə

uyğundur və onların hər birinin

mərkəzində neolitdən bu günə qədər bu və

ya digər “Aşpaz”ın taleyi və əməlləri

dayanır. Hətta qədim zamanlarda ilk Aşpaz

Aua ilk dəfə xam olmayan yeməklərin

bişirildiyi “səmavi dişi canavardan” üç

yanan kömür oğurladı. Prometey haqqında

demiurgik mif belə “qadınlaşdı.” [2, 33-34].

Grass eyni zamanda qadın azadlığının

tarixini izləyir, bəzən çox paradoksal, lakin

əsaslandırılmış nəticələr çıxarır. Qadınların

siyasi şüurunun yüksəliş tarixi hələ də

kulinariya tarixi ilə yanaşı gedir. Sofi Rotzol

Napoleon qələbələrinin şərəfinə öz

yeməklərini adlandırır və inqilabi

mahnılarında siyasi aktuallığı qurman

ləzzətləri ilə birləşdirir [9, 459].

Grassın romanındakı uzaq keçmiş və

indiki bütöv bir qoşalaşmış və çoxlu

yazışmalar sistemi ilə sıx şəkildə birləşir.

Təkcə bütün aşpazların bir-biri ilə

qohumluğu yox, həm də müasirlərimiz

arasında hər birinin öz “ikili”si vardır.

Bundan əlavə, kişi rəvayətçi aşpazlarla

məşğul olduğu bütün əvvəlki

təcəssümlərini xatırlayır və bütün bu

mücəssəmələrdə onu daim müxtəlif

qiyafədə yenidən doğulan dostu müşayiət

edir [9, 633]. Bütün romana nüfuz edən belə

əkiz münasibətlər şəbəkəsi tarixi zamanın

qeyri-xətti, dövri strukturunu, “əbədi

qayıdış” prinsipini nümayiş etdirmək

məqsədi daşıyır. Beləliklə, tarix mədəni

inkişaf və tərəqqinin “kişi” anlayışı ilə

deyil, “qadın” təbiət hadisəsi kimi başa

düşülür, çünki bioloji dövrlərə həssaslığı ilə

qadın hadisələrin təbii gedişatına daha

yaxındır [8, 103-104].

Yazıçı romanın sonunu açıq qoyur.

Qadınların gələcək səltənəti bəşəriyyət

üçün istənilən nəticəyə çevrilə bilər. Onlar

hakimiyyəti ələ keçirərək, kişilərin

səhvlərini və cinayətlərini təkrarlayacaqlar.

Lakin, Grass daha yaxşı, daha ədalətli və

daha az ziddiyyətli dünya nizamına olan

ümidləri qadınların ənənəvi qadın, ana

keyfiyyətləri ilə, onların torpağa yaxınlığı,

mülayimliyi və sevmək bacarığı ilə

əlaqələndirir. Eyni zamanda, “Kambala”

əsərində bəşəriyyətin sağ qalmasının

yeganə təminatı kimi gender rollarının

dəyişməsi və cinslərin qarşılıqlı

assimilyasiyası deyil, onların dinc yanaşı

yaşaması nəzərdə tutulur. Grass “əkslərin

mübarizəsi”nin dialektik prinsipini rədd

edir və postmodern dövrün

dünyagörüşünü qeyd edərək, oxşar

olmayanların dinamik tarazlığını seçir [1,

45-46].

2. Heinrich Theodor Böll (1917-1985)

Alman yazıçısı, tərcüməçisi və ssenaristi

Heinrich Theodor Böll 1972-ci ildə

ədəbiyyat üzrə Nobel mükafatı laureatı

olmuşdur. O, İkinci Dünya Müharibəsindən

sonra formalaşan alman ədəbiyyatının ən

görkəmli nümayəndələrindəndir.

Heinrich Böll, Almaniya rəhbərlərinin və

xalqının başlanmış dünya müharibəsinə

görə günahı problemini qaldıran ilk

yazıçılardan biridir. Ona görə, müharibə

heç kim üçün bəhanə ola bilməz. Ölkənin

başına gətirilən nasizm cinayətinə görə

məsuliyyət təkcə nasist fanatiklərinin deyil,

həm də onların ardınca gedən milyonlarla

almanların üzərinə düşür. O, öz

həmvətənlərinə hər zaman keçmişlərini

xatırladır. Çünki hadisələri

p-ISSN 2789-4606

Qərbi Kaspi Universiteti

p-ISSN 2789-4606

Elmi Xəbərlər № 1, 2022

(Humanitar elmlər seriyası)

e-ISSN 2789-4614

canlandırmadan nə nasizmi, nə də Qərbi

Almaniyanın müharibədən sonrakı

inkişafını izah etmək mümkün deyil. Bəşər

həyatının qiymətdən düşməsini nümayiş

etdirən, misilsiz qəddarlıq və mənasızlıqda

milli fəlakət yaşayan o nəslin yazıçısı Böll,

ekzistensializmdən, bu ümidsizlik və

dözümlülük fəlsəfəsindən təsirlənmişdi.

Yazıçının dövrü təkcə nasist keçmişi ilə

deyil, həm də əbədi İncil dəyərləri ilə

sınaqdan keçirilir.

Yazıçı, müharibənin sonunda əsgərlərin

taleyindən bəhs edən “Adəm, sən harada

idin?” adlı ilk romanını yazır. Əsərdə bir-

birindən tamamilə müstəqil olan doqquz

hekayə, müharibənin əhval-ruhiyyəsini

tamamilə dəqiq şəkildə çatdıran vahid bir

süjetdə birləşir. Yazıçı, obrazların təsvirində

kontrast texnikasından istifadə edərək,

onları ən xırda təfərrüatı ilə maraqlı və

ətraflı təhlillə təsvir etmişdir. Bütün

obrazlar son dərəcə ümumiləşdirilmişdir.

Yazıçının romanı orijinal və yetkin bir

əsərdir. Burada müəllifin seçdiyi formada

ideya və icra harmonik uyğunluq

vəziyyətinə gətirilir. “Adəm, sən harada

idin?” sualının cavabı aydındır -

"müharibədə." Bəs onun müharibədə

olmasında, yaxud, Almaniyada müharibə

və faşizmin mümkün olmasında günahkar

kim idi? – sualları əsərin əsas məzmununu

təşkil edir. Yazıçı, qəhrəmanlarını incəliklə

təsvir edir, lakin, onların hərəkətlərini heç

bir şəkildə şərh etmir, qəhrəmanlarını təbliğ

etmir, heç bir siyasi proqram irəli sürmür,

nə etmək lazım olduğunu demir, amma

nəyin mümkün olmadığını dəqiq bilir: İncil

qanunlarını poza bilməzsiniz, din, İncil və

insanlıq arasındakı əlaqəni poza

bilməzsiniz [4, 45].

Yazıçı əsərdə çatdırır ki, insanlar,

onlardan tələb olunan hər şeyi mexaniki

şəkildə yerinə yetirən saat mexanizmi

kimidirlər. Qəhrəmanların qorxusu yoxdur

və onların hamısı bir zəncirlə bir-birinə

bağlıdırlar. Onların hər birinin öz dərdi

vardır. Hər şey hədsiz yorğunluq, kədər,

qəm və sonu gözləmə ilə müşahidə olunur.

Bu insanlar, artıq müharibənin əvvəlində öz

güc və istəkləri ilə əylənən deyil, heç nə

istəməyən insanlardır. Onlar yalnız evə

dönmək və bir neçə qurtum su istəyən

insanlardır. Ölüm – qoca və ya cavan,

rəssam və ya memar olmağından asılı

olmayaraq hamını haqlayır. Müharibənin

dəhşəti, ilk növbədə, ölümü adi hala

gətirməsidir.

Yazıçı, dəhşətli epizodları, bir yəhudi

qızının ölümünü, iki əsgərin yenicə

öldürülmüş yoldaşının cəsədinin yanında

keçirdikləri pikniki təsvir edir. Onun

qəhrəmanları müharibə zamanı qaçmağa

çalışan, passiv müqavimət göstərən və

həlak olan əsgərlərdir. Mürəkkəb süjet

xəttində yazıçının qəhrəmanları sərgərdan,

qaçaq, real hadisələr qarşısında aciz,

dağıdılmış şəhərin xarabalıqları altında

yaşayan kiçik insanlar kimi təqdim olunur.

Son ümidini itirmiş insanlar, qəti addım

atmağa qadir deyillər. Amma buna

baxmayaraq, onların bu dünyada öz

yerlərini tapmaq ümidi var [16, 65].

Yazıçıya görə, müharibə və həyatda

olduğu kimi, aclıq qürurdan, ağrı həyadan,

məhəbbət qorxudan güclüdür. İnsanlar

dərilərini xilas etmək üçün, öz arzu və

ehtirasları, tənbəllik və səhlənkarlıqları,

bədbəxtlikləri və dəlilikləri, əbədi arzuları

ilə “kiçik adam” olaraq qalırlar. Üçüncü

Reyxin ordusunun qalıqları ilə birlikdə

birdən-birə müharibəyə və geri çəkilməyə

başlayan bu “kiçik adama”

təəssüflənməmək mümkün deyil. Belə bir

insan sadəcə olaraq öz funksiyasını yerinə

yetirən bir insandır, ucsuz-bucaqsız həyat

okeanından bir damladır [3, 44].

MÜASIR ALMAN ROMANININ TIPOLOGIYASI

(Günter Grass, Haynrix Böll, Behrnard Schlink,

Siegfried Lenz)

M. N. OSMANOVA

Reyxin sonunu sevinclə və səbirsizliklə

gözləyən dinc sakinlər artıq bayraqları

qaldırıblar. Ancaq qəhrəmanların heç biri

dinc xoşbəxtliyi dadmaq qismətində

deyildi. Strateji əhəmiyyətli körpünün

bərpasında keçmiş memar əsgər Feinhal

iştirak edəcək. Körpü bərpa edildi və dərhal

partladıldı ki, düşmən ondan istifadə edə

bilməsin, Feinhals uzun illər əvvəl tərk

etdiyi evə çata bilsin. O, atasının

sığınacağının astanasında gülləyə tuş gəlir.

Onun sevgilisi həbs düşərgəsinin

komendantı tərəfindən şəxsən vurulur.

Onun ifasına inamı, insanda onun

kamilliyinə, cəsarətinə həqiqi inamı eşidən

yazıq komendant buna dözə bilməyib, atəş

açır və o, qaz kamerasında yəhudi kimi

deyil, alman komandirinin nifrətindən ölür.

Sahə xəstəxanasının həkimləri təslim

olmağa hazırdırlar. Əsgərlər zabitlərinin

sadist əmrlərinə tabe olaraq ölürlər. Yazıçı

çatdırır ki, təsadüfi insanlar, həyatın

təsadüfi qurbanlarıdırlar. İnsan həyatını

məhv edən cəhənnəm maşınının sükanı

arxasında olan adam bu kabusun

günahkarıdır. Burada bəlkə də “kiçik

adamın” günahı da vardır. Onlar, Allahın

“Adəm, sən harada idin?” sualına cavab

verəcəklər [3, 23].

Heinrich Böll tərəfindən 1954-cü ildə

yazılan və bədii cəhətdən tamamlanan

güclü əsərlərindən biri də "Sahibsiz ev" adlı

romanıdır. Bu əsərdə kasıb və varlının

antiteziyası, milli günah və faşizm aktlarına

görə məsuliyyət problemi, keçmişin

prizmasından indini dərk etmək məsələsi,

həyatı iki dünyada keçən və hərbi keçmişin

izlərini daşıyan qəhrəmanların taleyi

problemləri önə çıxır.

Roman kasıb və varlının antiteziyası,

sinfi təzadlar əsasında qurulub. Qarşımızda

iki dünya peyda olur: biri tam təminat

içində yaşayan Martin Bax, digəri isə,

yoxsulluğun acısını yaşayan və "əxlaqsız"

kimi tanınan anası üçün utanıb əziyyət

çəkən Henrix Brilax. Hər iki qəhrəman

müharibənin sonunda doğulan, atasız

böyüyən uşaqlardır. Onların dostluğu

səmimi və təsirlidir. Kasıblığın nə

olduğunu bilməyən Martin məktəbli

dostunun həyatının yaxşılaşmasını istəyir,

bəzilərinin tox, bəzilərinin ac qaldığı

sistemə qarşı nifrət edir.

Romanda qarşımıza iki dünya çıxır: real

və ideal. Real dünya – pulun hökm sürdüyü

böyüklərin amansız dünyasıdır. İdeal

dünya - uşaqların öz arzuları və həzzləri ilə

yaşadığı dünyadır. Martin öz ideal

dünyasında yaşayır və hərdən real dünya

ilə də təmasda olur. Lakin, real dünya onda

ikrah hissi oyadır.

Henrix Brilax, ətrafdakı hər şeyin iki

dünyaya bölündüyünü çox aydın şəkildə

bilir. Bir dünya məktəb, digəri isə, onun

yaşadığı həyatdır. O, üçüncü dünyanı da

bilirdi. “Martinin üçüncü dünyası ilk ikisinə

bənzəmirdi. Bu, soyuducular, qadınların

evlənmək istəmədiyi və pulun heç bir rol

oynamadığı bir dünya idi.” [5, 167] O, erkən

oyanmış şüurlu bir uşaq olsa da, həyatda

artıq çox şey öyrənməyi bacardı. Məsələn,

"qara bazar", insanların "əxlaqlı" və

"əxlaqsız" olması, cəmiyyətin kasıb və

yoxsullara bölünməsi kimi reallıqları dərk

edirdi və bunlar ona çox iztirablar

yaşadırdı. Onun Martinlə dostluğu onların

sosial vəziyyətindəki fərqləri hamarlasa da,

ətrafdakı insanların diqqətindən

yayınmadı.

Uşaqları həqiqətən birləşdirən yeganə

şey ataları haqqında fikirləri idi. Hər ikisi

ölmüş atalarını ideallaşdırırlar. Romanda

atalarını itirmiş hər iki oğlanın taleyinin

müharibənin sındırdığı anaların taleyi ilə

sıx bağlı olmasına da diqqət yetirmək

lazımdır. Qarşımızda isə, hər biri öz

p-ISSN 2789-4606

Qərbi Kaspi Universiteti

p-ISSN 2789-4606

Elmi Xəbərlər № 1, 2022

(Humanitar elmlər seriyası)

e-ISSN 2789-4614

aləmində yaşayan iki qadın, iki ana

görünür. Müharibədə həyat yoldaşı, şair

Raimund Baxı itirən Nella Baxın həyatı iki

dünyada cərəyan edir. O, real dünyada,

qohumları arasında, ərinin istedadının

pərəstişkarları arasında yaşayır. Və bu

həyat mənasız və cansıxıcıdır.

Henrixin anası Vilma Brilax tamam

başqa həyat yaşayır. Vilmanın həyatı

həqiqətən də dəhşətlidir. İllüziyalar və

xəyallar dünyası onun üçün demək olar ki,

mövcud deyil. O, bütün gücünü sağ

qalmağa, uşaqlarını yedizdirməyə və

böyütməyə yönəltdi. Qarşımızda dişləri

çürümüş kasıb, yorğun qadın obrazı var. O,

uğursuz olaraq şəxsi həyatını qurmağa

çalışsa da alınmır. Onu tez-tez aldadırlar.

Onun tam hüquqlu ailə yaratmaq istəyi

cəmiyyət tərəfindən pislənir və o,

“əxlaqsız” kimi tanınır. Anasını da

“əxlaqsız” hesab edən oğlu bu fikirlərdən

əziyyət çəkir. Yazıçı əsərlərində müasir

cəmiyyəti mənəviyyat nöqteyi-nəzərindən

tənqid etməsi, təsadüfi deyildir. Vilma

Brilax sadəcə kasıb, pulsuz və kimsəsiz

olduğu üçün cəmiyyətin “əxlaqsız”

damğasına məruz qalmışdır [10, 72].

Romanın sonunda bu fikir Henrixin də

beynini qurcalayır. O, get-gedə əxlaqi

məsələlər haqqında düşünmək istəmir və o,

anasının üzündə bir anlıq yaranan ümidi

düşünür.

Yazıçı romanda dünyaya başqa iki

rakursdan baxmağa dəvət edir: indiki dinc

və keçmiş müharibə dünyası [20, 21]. İndiki

ilə keçmiş arasındakı məsafə hər gün nə

qədər çoxalsa da, bu faşist və hərbi keçmiş

dəyişməz olaraq qalır. Yazıçı oxucuları öz

qəhrəmanlarının keçmişi ilə tanış etməklə

yanaşı, həm də ölkəsinin tarixinin ayrı-ayrı

fraqmentlərini canlandırmağa nail olur.

Qarşı tərəfin nöqteyi-nəzərindən müharibə

haqqında oxumaq çox maraqlıdır. Üstəlik,

bunlar bizim bəzi fərziyyələrimiz deyil,

orada yaşayan və hər şeyi görən müəllifin

təsvir etdiyi reallıqdır. Tarixə, ölkəsinin

hərbi keçmişinə müraciət edən yazıçı günah

və faşizmlə əlbir olmaqda bütün alman

xalqının məsuliyyəti məsələsinə toxunur.

Bu mövzu romanın Geseler, Şurbigel, Ata

Villibord kimi personajlarının timsalında ən

tam şəkildə açılır. Onların həyatında həm

də iki dünyaya bölünmə var: insanların

Hitlerə fanatik şəkildə dəstək verdiyi dünya

və demokratik ideallar dünyası. Bu tip

personajlara münasibət bildirən bir çox

tənqidçilər onların hamısının Hitlerin

hakimiyyəti illərində nasizmə məharətlə

uyğunlaşdıqlarını, müharibədən sonra isə,

Qərb demokratiyası və xristian əxlaqının

müdafiəçisi kimi çıxış etməyə başladıqlarını

yazırdılar. Tənqidçilərin fikrincə, romanda

Martinin nənəsi, Nellanın anası kimi bir

personajın da əvvəllər qeyd etdiyimiz iki

dünya ilə əlaqəsi var idi. Nənə nəvəsinə

ailənin sərvət mənbəyi olan marmelad

zavodundan və Hitler hakimiyyətə

gəldikdən sonra gəlirlərinin artması ilə

bağlı nostaljilərindən danışır. O, eyni

zamanda, qızı Nellanın ərini itirməsi və

şəxsi həyatını nizama salmaması, yeganə

sevimli nəvəsi Martinin atasız

böyüməsindən də narahat olur. Amma

yenə də sinfi mənsubiyyətinə görə, nənə

faşist hakimiyyətinin qurulmasında əməyi

olanlara aiddir. Ona görə də, o, cinayətlərə

aid olan məsuliyyət payını daşıyır [5, 210].

Beləliklə, romanın qəhrəmanları bu günü

yaşayan, gələcəyə ümidlə baxan uşaqlar

istisna olmaqla, həyatdan irəli baxaraq

keçirlər, eyni zamanda daim geriyə

dönürlər. Keçmiş onlar üçün yalnız

böyüklərin xatırlatmaları sayəsində

mövcuddur və onlar bütün həyatları boyu

yalnız ən parlaq və müsbət anları

yadlarında saxlayırlar. Heinrich Böll öz

MÜASIR ALMAN ROMANININ TIPOLOGIYASI

(Günter Grass, Haynrix Böll, Behrnard Schlink,

Siegfried Lenz)

M. N. OSMANOVA

əsərində dəfələrlə nasist Almaniyasında baş

verənlərə görə xalqının məsuliyyəti və milli

günahı, hərbi keçmişin aşılmazlığı

məsələsini qaldırdı. Bu romanı ilə yazıçı

göstərdi ki, müharibə bütün insanlar üçün

dəhşətlidir. Burada nə qalib, nə də məğlub

vardır. Müharibədə yalnız qurbanlar

vardır.

3. Behrnard Schlink (1944)

Alman yazıçısı və hüquqşünası Behrnard

Schlink 1990-cı ildən bu günədək Şərqi

Berlin Humboldt Universitetində dərs

deyən qərbi alman hüquqü üzrə professor

idi. O, 80-ci illərin sonundan başlayaraq

yazıçılıq fəaliyyətinə başlayır.

Müəllifin 2018-ci ildə işıq üzü görən

“Olqa” romanı, onun “Oxucu” romanı ilə

bir sıraya qoyulmuş sanballı bir əsərdir. O,

bir insanın real taleyini deyil, daha çox bir

əsrin kollektiv dramını ifadə edən bir

əsərdir. Müəllif əsərdə həyatın mifoloji

əsaslarına müraciət edir. Əsərin ideoloji və

struktur vahidi kimi mif, nəinki dövrün

əsas hadisələrinə cavab vermək, həm də

adi, rasional insan məntiqinin köməyi ilə

izah edilə bilməyən başlanğıcları orada

izləmək imkanı verir. Əsərdə XIX əsrin

sonu və XX əsrin əvvəllərində alman

xalqının şüurunda formalaşmış milli miflər

arasında əlaqə izlənir. Almanların digər

xalqlardan üstün olması və bu ideyanın

əsasını qoyan Bismark haqqında miflər

işıqlandırılır. Bismarkın dövründə yaranan

alman üstünlüyü haqqında ictimai ideya,

XIX-XX əsr alman cəmiyyətinin inkişafını

başa düşmək üçün vacibdir. Hitlerin

hakimiyyətə gəlməsindən çox əvvəl,

Bismark mifin təşkilatçı rolunu düzgün

qiymətləndirərək bir-birindən ayrılmış

alman torpaqlarını bir bütöv alman

dövlətində birləşdirdi. Bütün roman

boyunca qırmızı xətt kimi, Alman

İmperiyasının böyüklüyü, Alman

dövlətinin dünya siyasi arenasında

hökmranlığı haqqında düşüncələr davam

edir.

Roman baş qəhrəman Olqanın uzun,

mürəkkəb, lakin maraqlı həyatı üzərində

qurulub. XIX əsrin sonlarından 1970-ci

illərə qədər uzanan hadisələr Almaniyanın

Kayzer şəhərində baş verir. Artıq

hekayənin lap əvvəlində yazıçı almanların

digər irqlərdən üstünlüyü mifini Olqanın

həyatındakı bütün hadisələrin aparıcı

qüvvəsinə çevirir. Hələ balaca qız olan Olqa

qəfildən hər iki valideynini itirir. Onu sərt

yaşlı qadın özüylə Pomeraniyaya aparır.

Olqa sonradan onun gəlini olsa da, həmin

qadın qıza laqeyd münasibət bəsləyir.

Çünki Olqanın anası slavyan mənşəli idi.

“Alman qanı ilə fəxr edərək Olqa Novakı oğluna

yaraşmayan gəlin hesab edirdi, hətta Olqa

almanca yaxşı danışsa belə” [19, 12-13].

Olqanın sevgilisi, “sümüyünün iliyinə

qədər” alman olan Herbert “Almaniya ilə,

gənc imperiya və gənc imperator ilə, həm

valideynləri, həm də ailəsinin mülkü ilə fəxr

edirdi.” [19, 20]. O, müstəmləkə

qoşunlarında xidmət edərkən Olqaya "ağ

xalqların missiyası" haqqında yazdığı

məktubda bildirir: "Almanlar hökmran

olmalıdırlar ... Biz özümüzün və onların

yaxşılığı üçün qalib gəlirik. Qaradərililər hələ də

mədəniyyətin ən aşağı pilləsində olan insan

cinsidirlər. Onlarda bizim çalışqanlıq,

minnətdarlıq, rəğbət kimi yüksək və ali

keyfiyyətlərimiz yoxdur. Ümumiyyətlə, onların

heç bir idealı yoxdur.” [19, 65]

Olqanın böyüməsi, onun şəxsiyyət kimi

formalaşması Birinci Dünya Müharibəsi və

Veymar Respublikası illərinə təsadüf edir.

Yetkin Olqa nasistlərin hakimiyyətə

gəlməsinin və İkinci Dünya Müharibəsinin

şahidi olur. Yaşlı Olqa isə, müharibədən

sonrakı dinc həyatı yaşayır. “Olqa”

p-ISSN 2789-4606

Qərbi Kaspi Universiteti

p-ISSN 2789-4606

Elmi Xəbərlər № 1, 2022

(Humanitar elmlər seriyası)

e-ISSN 2789-4614

romanında qəhrəman alman millətinin

üstünlüyü və Almaniyanın dünya

hökmranlığı istəyi mifinin yaradılmasında

əsl günahkarın Adolf Hitler deyil, bu mifi

yaradan Otto fon Bismark olduğunu

diqqətə çatdırır.

Yazıçı hər hansı bir keçmişin mifoloji

fərziyyələr və çevrilmələrlə necə asanlıqla

örtüldüyünü göstərmək üçün bildirir ki,

oğlu Haykə atasının böyük əməllərindən

danışan Olqa sanki əvvəllər özünü

məzəmmət etdiyi hər şeyi tamamilə

unutmuşdu. Lakin, anidən əri Herbertin və

yoldaşlarının necə bu miflərin qurbanı

olduğunu xatırlayır. Olqa müəllim

olmasına baxmayaraq, atasının səhvlərini

faciəvi şəkildə təkrarlayan Haykın

düşüncəsinə təsir edə bilmir. Hayk müxtəlif

xalqların dünya tarixindəki rolu haqqında

fikirləşir və nəzərlərini Şərqə dikərək

“slavyan səfalətinin alman əzəmətinə

çevrilməsini” qətiyyətlə müdafiə edir. Bu,

Hitler tərəfindən dirçəldilmiş alman

böyüklüyü və qüdrəti mifi sayəsində

mümkün oldu. Yazıçı Hitlerin fiqurunun

milli qəhrəmanın mifoloji fiquru ilə aydın

şəkildə əlaqələndirildiyi dövrləri təsvir

edir.

Əsərin başqa bir personajı gənc

Ferdinanddır. O, 1968-ci il tələbə

cəmiyyətinin ideyalarına heyran olur. Olqa

görür ki, o, köhnə adət-ənənələrə qarşı

mübarizədə, Herbert və Hayk kimi yeni

cəmiyyət və yeni insan yaratmağa can atır.

Ferdinandın zehnini hər an gələcək alman

əzəməti üçün başqa bir ümid dalğası tuta

bilər. Yazıçı bununla mühüm xarakter xətti

qurur: baba - ata - nəvə. Müxtəlif nəsillərin

taleyində alman şüurunun əsas miflərinin

milli tarixlə bağlı aktuallaşması müşahidə

oluna bilər. Ferdinandın Herbert və Hayk

ilə müqayisədə bir qədər fərqli davranması

ilə diqqəti çəkir. O, fəal aktyor kimi deyil,

keçmiş və indiki hadisələrin vurğulanmış

müşahidəçisi kimi çıxış edir.

Behrnard Schlink tərəfindən yazılan

“Oxucu” romanı (Der Vorleser 1995), onun

ən tanınmış əsəridir. Romanın mərkəzində

konsentrasiya düşərgələrinin

mövcudluğuna görə almanların məsuliyyət

problemini dərk etməyə çalışan, həm də öz

sevgilisindən ayrıldıqdan sonra

konsentrasiya düşərgələrinin birində

gözətçi olan Hanna Şmits dayanırsa, digər

tərəfdə, ona münasibətini anlamağa səy

göstərən və romanı nəql edən Maykl Berq

dayanır. Maykl, gənclik illərində baş verən

hadisələrdən sonra onun həyatında nəzərə

çarpacaq iz buraxan, xarakterinin

dəyişməsinə təsir edən, şəxsi taleyinin

xüsusiyyətlərini müəyyənləşdirən

Hannanın ölümündən sonrakı yetkin

həyatından danışır. Romanda bütün

hadisələr Mayklın simasında təqdim

olunur. Hannanın fikirləri yalnız onların

dialoqlarında verilir. Bu baxımdan, Hanna

oxucu üçün qapalı olaraq qalır.

Hanna məşuqəsi olan Maykl Berqdən 21

yaş böyük idi. O, Mayklın yetkinləşməsinə,

onda özünəinamın yaranmasına və öz

əhəmiyyətini hiss etməsinə sövq etdi.

Onların birlikdə gündəlik düşünülmüş

mütaliə etmələri, hər iki qəhrəmanı

zənginləşdirir.

Mayklın həyatının növbəti dövrü, keçmiş

sevgilisi Hannanın da olduğu

konsentrasiya düşərgəsinin

mühafizəçilərinin məhkəməsidir. O, nasist

keçmişini aradan qaldırmaqla bağlı

problemlərə dair tələbə seminarının

iştirakçısı kimi məhkəmə iclaslarında

iştirak edir. Maykl məhkəmədə Hannanın

qəribə davranışını, təqsirləndirilənlər

arasında xüsusi mövqeyini müşahidə edir.

O, başa düşür ki, Hanna vəzifə təlimatlarına

uyğun hərəkət etmək inadkarlığı ilə,

MÜASIR ALMAN ROMANININ TIPOLOGIYASI

(Günter Grass, Haynrix Böll, Behrnard Schlink,

Siegfried Lenz)

M. N. OSMANOVA

məhbusların öldüyü yanğın zamanı özünü

keçmiş yoldaşlarından daha böyük cəzaya

məhkum edir. Tədricən, qəhrəman

Hannanın sirrini kəşf edir ki, o, özünü layiq

olduğundan daha çox cəzaya məhkum

etməyə hazırdır. Məhkəmədə Hanna

günahı öz üzərinə götürərək etiraf edir ki,

hadisələrin əsl gedişatını gizlətmək üçün

kilsədə yanğın zamanı ölən məhbuslarla

baş verən faciəli hadisənin izahatını məhz o

yazıb. Maykl başa düşür ki, Hannanın

özünü ittihamlardan xilas etməkdənsə

savadsızlığını gizlətməsi daha vacibdir.

Lakin, SS-də həqiqətən də gözətçi kimi

xidmət edən və Osventsimə göndərilmək

üçün mütəmadi olaraq seçilən məhbusları

ölümə göndərən bu qadının günahı

bağışlanmazdır [17, 177].

Kompleksləri, savadsızlığı və inadkarlığı

səbəbindən nasist xidmətçisinə çevrilən

Hannanın şəxsi həyatı, Maykl üçün İkinci

Dünya Müharibəsi hadisələrində

almanların ümumi günahını dərk etmək

üçün təkan olur. Qəhrəman həmyerlilərinin

çətin illərdə necə davrandıqları, rejimə

uyğunlaşaraq sağ qalmağa çalışdıqları

barədə çox düşünür, baş verənlərə görə hər

kəsin günahkar olması fikri formalaşır.

Maykl da özünü Hannanın xaini kimi qəbul

edir. Çünki onun savadsızlığı haqqında nə

onunla, nə də hakimlə heç vaxt danışa

bilməyib. Belə çıxır ki, o, bu çirkin əhvalata

qarışmaq istəməyib. Yəqin ki, günahkarlıq

hissi qəhrəmanı hərəkətə sövq edir. O,

Hannanın həbsxana həyatını birtəhər

işıqlandırmaq üçün, ona audiokasetlər və

maqnitofon göndərir ki, oxuduğu mətnlərə

qulaq assın.

Roman daxili münaqişə vəziyyətində

olan qəhrəmanın şüuruna nüfuz etmək

baxımından maraqlıdır. Maykl ilk qadını

olan Hannaya qarşı hissləri, onu nəzarətçi

kimi qınamaq və keçmiş sevgilisi kimi

kömək etmək istəyi, eyni zamanda, belə bir

qayğı nəticəsində "ləkələnnmək" qorxusu,

onu içində bölür. Nasistlərə xidmət etmiş

birinə rəğbət bəsləmək olarmı və ya özünü

xilas etməyə çalışmayan birinə ədalət tələb

etmək olarmı? - kimi suallara Maykl cavab

axtarır. O, hekayənin sonunda belə

yekunlaşdırır: “Bəzən düşünürdüm ki, onun

intihar etməsi mənim günahımdırmı? Qəzəb öz

gücünü və suallar əhəmiyyətini itirənə qədər

ona və onun mənə etdiklərinə qəzəblənirdim.

Etdiklərim, etmədiklərim və onun mənə etdikləri

- bu, necə desən, mənim həyatım oldu.” [18,

177].

Maykl keçmişi qeyri-müəyyən, çoxdan

keçmiş bir şey kimi deyil, özünün yaşaması

lazım olan bir şey kimi başa düşür. O,

ölkənin nasist keçmişinə nifrət bəsləyir,

lakin, eyni zamanda soyqırımda iştirak

edən qadını sevir. Maykl günahkar nəsillə

uşaq-valideyn bağları ilə deyil, nasizm

cinayətlərinə qarışmış ilk sevgilisi ilə

bağlıdır. Valideynlər seçilmir və bu,

uşaqların üzərinə düşən məsuliyyəti aradan

qaldırır. Sevilən isə, hər kəs üçün şəxsi

seçimdir. Maykl deyir: “Yalnız Hannaha

qarşı ittihamlar mənə yönəlmişdi. Mən onu

sevirdim. Nəinki sevdim, mən onu seçdim.

Özümü inandırmağa çalışırdım ki, Hannanı

seçəndə onun keçmişi haqqında heç nə

bilmirdim. Uşaqlar valideynlərini sevdiyi kimi,

mən də öz günahsızlığıma özümü inandırmağa

çalışdım.” [18, 154]. Ancaq bu, ona inandırıcı

izahat kimi görünmür. O, indi Hannanın

həbsini təsdiqləyir, onun yalnız həyəcansız

bir xatirə olaraq qalmasını istəyir. Maykl

səssizcə onu yüzlərlə insanın ölümündə

günahlandırır.

Uzun müddət günahının nə olduğunu

anlamayan Hannanın obrazı diqqəti çəkir.

Yazıçı bu şəkildə gözləri qarşısında nə baş

verdiyini anlamayan və ya anlamaq

p-ISSN 2789-4606

Qərbi Kaspi Universiteti

p-ISSN 2789-4606

Elmi Xəbərlər № 1, 2022

(Humanitar elmlər seriyası)

e-ISSN 2789-4614

istəməyən bütöv bir alman nəslini təsvir

etməyə çalışır.

4. Siegfried Lenz (1926-2014)

Alman yazıçısı və dramaturqu Siegfried

Lenz “Göydəki çərpələnglər” (1951),

“Çörək və tamaşa” (1959) “Alman dili

dərsi" (1968), "Canlı nümunə" (1973),

"Diyarşünaslıq muzeyi" (1978) kimi

tanınmış romanların müəllifidir. O,

hitlerizmin məğlubiyyətindən az əvvəl

Vermaxta çağırıldı. Nasistlərin işğalı

altında olan Danimarkada təxminən bir il

xidmət etməli oldu. 45-ci ilin yazında

ordudan fərari oldu. Lakin, səngər təcrübəsi

onun yaddaşına ömürlük həkk olundu.

Müharibədən sonra o, Hamburq

Universitetinin Filologiya fakültəsində

oxudu və uzun pedaqoji fəaliyyət ilə

məşğul oldu. O, şagirdlə müəllim

münasibətlərini bədii yaradıcılığında

aktual problemlərdən biri kimi təhlil etdi

[13, 66].

1968-ci ildə nəşr olunan "Alman dili dərsi"

(Deutschstunde) romanı hakimiyyət və

sənət arasındakı qarşıdurmanı təsvir edir.

Almaniyanın şimalındakı bir əyalətdə

nasistlər hər hansı vasitə ilə rəssama qadağa

tətbiq etməyə çalışırlar. Tənqidlər əvvəlcə

kitaba o qədər də müsbət reaksiya

vermədilər. Onlar hesab edirdilər ki, Lenz

nasist diktaturasının barbarlığını kifayət

qədər geniş şəkildə nümayiş etdirmir,

qəhrəmanlarını kifayət qədər sakit bir

əyalətdə yerləşdirməklə nasizmin

mənzərəsini bir növ yumşaldır. Əslində,

müəllif özünün realist konsepsiyasını

məharətlə inkişaf etdirir, təvazökar

mənzərəni, qəhrəmanlarının xarakterini,

düşdüyü durumları bir neçə ştrixlə inamla

təsvir edə bilir [21, 50].

Romanın meydana çıxması Qərbi

Almaniyanın ədəbi həyatında böyük hadisə

idi. Romanın qəhrəmanlarından olan

Ziqfrid Kay Yohannes 1945-ci ilə qədər heç

bir güllə və ya partlayış səsi eşidilməyən

Almaniyanın ən şimal hissəsində polis

idarəsinin rəisinin oğlu olaraq yaşadı. Onun

iki uşaqlıq dostu var idi. Onlardan biri

vicdanlı alman polisi idisə, digəri isə,

şəhərin aqressiv səs-küyündən kənddə

gizlənən istedadlı rəssam dostu idi. Bu

dostların arasına qatılan digər gənc Ziqqi

idi. O, rəssam dostunun rəsmlərini

yanğından xilas edərək atasından gizlətdi.

Lakin, bu əməl, onda sənət əsərlərini

oğurlamağa həvəs yaratdı. Sonda o, çətin

tərbiyə olunanların həbsxanasına düşdü

[14, 76].

Ziqqinin atası kənddə hakimiyyətin

yeganə və daimi nümayəndəsidir. Kəndin

sakinləri hamısı onun qohumlarıdır.

Burada yaşayan tanınmış rəssam Maks

Lüdviq Nansenə (onun prototipi məşhur

alman rəssamı Emil Noldedir) rəsm çəkmək

qadağası qoyulmuşdur. Amma faşist

rejiminin bu qərarı, onun üçün ölümə

bərabər idi. Lenzin romanındakı vəziyyətin

dramatik mürəkkəbliyi ondan ibarətdir ki,

rəssamı təqib edən "əsas cinayətkar" əyalət

polisi həm də qurbanın özüdür. Çünki bu

durum, onun vicdanına əzab verirdi [14,

34].

Gəncliyinin çox hissəsini həbsxanada

keçirən Ziqqi atasının günahı ucbatından

bu dünyada öz yerini və əhəmiyyətini dərk

etməyə çalışır. Onun nə qalib, nə də məğlub

çıxmadığı daxili mübarizəsini görürük.

Ziqqinin yeganə həmsöhbəti və dostu gənc

psixoloq Volfqanq Makkenrotdur. O, gənci

anlamağa və kömək etməyə çalışır, onu

həbsxanadan azad edəcəyinə söz verir [14,

45].

Cəza kamerasında Ziqqinin gözünün

önündə keçmişin təsvirləri canlanır. O,

bütün bunları ilk dəfə görmür və bunun

MÜASIR ALMAN ROMANININ TIPOLOGIYASI

(Günter Grass, Haynrix Böll, Behrnard Schlink,

Siegfried Lenz)

M. N. OSMANOVA

niyə baş verdiyini anlamağa çalışır. Bir

tərəfdə nasist Almaniyasında müxalifləri

təqib edən və həm də “rəsmi vəzifəsini”

canfəşanlıqla yerinə yetirən polis atasının

nümunəsi varsa, digər tərəfdə istedadlı

rəssam Maks Lüdviq Nansen vardır. Bu

ikisindən hansına üstünlük verəcəyi sual

olaraq onu tərk etmir. Hər şey, onun

həbsxanada alman dili dərsi alması ilə

başlayır. O, sonunda anlayır ki, mövcud

faciəli durumun əsas səbəbkarı hamının

həyatını öz təsir dairəsində saxlayan faşist

ideologiyasıdır [7, 54].

Nəticə

İkinci Dünya Müharibəsi başa çatdıqdan

sonra hər bir almandilli ölkənin ədəbiyyatı

haqqında ayrıca danışmaq adət halına

gəldi. Müharibədən sonrakı ilk onilliklərdə

realist yazıçıların diqqəti antifaşist,

müharibə əleyhinə mövzulara yönəlmişdi.

Müharibədən sonrakı ədəbiyyat əsərlərini

müəlliflərin faşizmin mahiyyətini, onun

ictimai-tarixi köklərini və fəlsəfi mənşəyini

açmaq istəyi birləşdirirdi. Eyni zamanda,

“faşizm” anlayışının çoxşaxəliliyi, onun

ictimai-siyasi və fəlsəfi-psixoloji cəhətləri,

bütün saysız-hesabsız çalarları, dərindən

dərk edilməsi məhz bədii vasitələrlə, ən çox

da ədəbi üsullarla nəzərə alınmışdır. Alman

yazıçıları özlərinə nasistlərin günahını və

məsuliyyətini dərk etməyi qarşılarına

məqsəd qoymuşdular. Buradan alman

ədəbiyyatının problem-tematik

xüsusiyyətləri və süjet xüsusiyyətləri təsvir

olunur. Yazıçıların personajın davranışının

zahiri tərəfinə deyil, onun şüuruna,

hərəkətlərinin motivasiyasına maraq

göstərməsi, personajın faşizmə gəlişinin

necə hazırlandığını, şəxsən onunla necə

əlaqəli olduğunu anlamaq istəyi ilə izah

olunur.

ƏDƏBİYYAT SİYAHISI:

1. Angress, R. K. Der Butt - A Feminist

Perspective // Bauer Pickar, G. (Ed.)

Adventures of a Flounder. Critical Essays of

Günther Grass’ Der Butt. München:

Wilhelm Fink Verlag 1982. p. 43-50.

2. Arnold, H. G. Gespräche mit Günter

Grass // Text + Kritik. H. 1/1a. 5. Aufl 1978.

p. 1-39.

3. Balzer, B. Das literarische Werk

Heinrich Bolls: Einfuhrung und

Kommentare, Deutscher Taschenbuch

Verlag, Munchen 1997, 416 p.

4. Böll, H. Wo warst du Adam?:

Roman, Deutscher Taschenbuch Verlag,

Munchen, 1972, 144 p.

5. Böll, H. Haus ohne Hüter. München:

Deutscher Taschenbuch Verlag dtv 1981.

6. Fischer, A. Inszenierte Naivität. Zur

ästhetischen Simulation von Geschichte bei

Günter Grass, A. Drach und Walter

Kempowski. München, 1992.

7. Fred, M. Siegfried Lenz,

Deutschstunde.

Interpretation (= Oldenbourg-

Interpretationen, Band 80). Oldenbourg,

München 1996.

8. Garde, B. «Die Frauengasse ist eine

Gasse, durch die man lebenslang geht»:

Frauen in den Romanen von Günter Grass

// Text + Kritik, Heft 1. 6. Aufl. Neufassung

1988. p. 101-107.

9. Grass, G. Der Butt. München:

Deutscher Taschenbuch Verlag 1993.

10. Heinrich, M. H. Heinrich Böll – eine

„christliche“ Position? Juris Verlag, Zürich

1974.

11. Klaus, S. Kunst und die

Künstlerexistenz im Frühwerk von G.

Grass. Köln, 1989

12. Krumme, D. Günter Grass "Die

Blechtrommel". München; Wien, 1988.

13. Lenz, S. Die Auflehnung / S. Lenz. –

München : DTV, 2001. – 368 p.

p-ISSN 2789-4606

Qərbi Kaspi Universiteti

p-ISSN 2789-4606

Elmi Xəbərlər № 1, 2022

(Humanitar elmlər seriyası)

e-ISSN 2789-4614

14. Lenz, S. Deutschstunde. München

2006.

15. Marcuse, H. Der deutsche

Künstlerroman // Marcuse H. Schriften. Bd.

1. Der-deutsche Künstlerroman. Frühe

Aufsätze. Springe, 2004. p. 7-546.

16. Nagele, R. Heinrich Böll. Einfuhrung

in das Werk und in die Forschung.

Frankfurt a.M.: Athenaum Fischer

Taschenbuch Verlag, 1976, 209 p.

17. Norbert, B. Bernhard Schlink. Der

Vorleser. Zeitgenössische Romane im

Unterricht. Unterrichtshilfe mit

Kopiervorlagen, mit Materialien zum Film.

Auer, Donauwörth 2011.

18. Schlink, B. Der Vorleser. Diogenes,

Zürich 1995.

19. Schlink, B. Olga. Zurich: Diogenes

2018.

20. Sulzgruber, W. Heinrich Böll. Haus

ohne Hüter. Analysen zur „Sprachfindung,

zu den Kritikmustern und

Problemkonstellationen im Roman. Edition

Praesens, Wien 1997.

21. Wilhelm, G.Siegfried Lenz:

Deutschstunde (=Königs Erläuterungen

und Materialien, Band.92). C.Bange Verlag,

Hollfeld 2014.

Малахат Назим кызы ОСМАНОВА

Академия государственного управления

Старший преподаватель факультета языков

E-mail: malehat@inbox.ru

ТИПОЛОГИЯ СОВРЕМЕННОГО НЕМЕЦКОГО РОМАНА

(Гюнтер Грасс, Хайнрикс Бёлль, Бернард Шлинк, Зигфрид Ленц)

Резюме: В статье рассматривается творчество таких писателей, как Гюнтер Грасс, Генрих

Белль, Бернард Шлинк, Зигфрид Ленц, создавших современную немецкую литературу

после окончания Второй мировой войны. В своих произведениях немецкие писатели

задались целью понять вину и ответственность нацистов. В своих трудах они ясно

показывают, что миллионы людей стали жертвами различных идеологий и что фашизм

разрушил их врожденные чувства.

Ключевые слова: немецкая литература, писатель, роман, фашизм, война, персонаж,

поведение.

Malakhat Nazim OSMANOVA

Academy of State Administration

Senior teacher of the Faculty of Languages

E-mail: malehat@inbox.ru

TYPOLOGY OF THE MODERN GERMAN NOVEL

(Gunther Grass, Heinrichs Böll, Bernard Schlink, Siegfried Lenz)

Abstract: The article examines the work of such writers as Günther Grass, Heinrich Bell, Bernard

Schlink, Siegfried Lenz, who created modern German literature after the end of World War II.

In their works, German writers set out to understand the guilt and responsibility of the Nazis.

MÜASIR ALMAN ROMANININ TIPOLOGIYASI

(Günter Grass, Haynrix Böll, Behrnard Schlink,

Siegfried Lenz)

M. N. OSMANOVA

These works clearly show that millions of people have been victims of various ideologies and

that fascism has destroyed their innate feelings.

Key words: German literature, writer, novel, fascism, war, character, behavior.

Daxil olub: 02.02.2022