Elmi Xəbərlər № 2, 2022

(Humanitar elmlər seriyası)

e-ISSN 2789-4614

Qərbi Kaspi Universiteti

p-ISSN 2789-4606

Milanə Valeh qızı HƏSƏNOVA

Qərbi Kaspi Universiteti,

“SOS” Uşaq Kəndləri, sosial işçi

Email: milana.adiyeva@gmail.com

VALİDEYN HİMAYƏSİNDƏN MƏHRUM OLAN UŞAQLARDA AQRESSİYANIN

NÖVLƏRİ

Xülasə: Son illərdə bu mövzuya artan maraq, qayğı, güvənsizlik, emosional qeyri-stabilliklə

xarakterizə olunan aqressiv uşaqların sayında olan artımdan qaynaqlanır. Ədəbiyyat məlumatına

əsasən, aqressiv davranış qorxuya əsaslanır: rədd edillmə qorxusu, atılma qorxusu, alçaldılma

qorxusu, ictimai çıxış qorxusu və s. Mövzunun seçimi həm də valideyn himayəsindən məhrum olmuş

uşaqların sosiallaşması prosesini çətinləşdirən həmyaşıdlar və böyüklər arasında münasibətlər

probleminin xüsusi kəskinliyi ilə şərtlənirdi.

Açar sözlər: verbal aqressiya, dolayı aqressiya, qıcıqlanma, valideyn himayəsindən məhrum olma,

aqressiv davranış, uşaq evi.

UOT: 159.91

DOİ: 10.54414/qyha9044

Giriş

Misal olaraq uşağın məktəbə gəlməsi, uşaqla

reallıq arasındakı bütün münasibətlər sisteminin

yenidən qurulması ilə əlaqələndirilir, onun həyat

və fəaliyyətinin gedişatı dəyişir. Ancaq uşaq

evinin uşaqları üçün yalnız məktəbə yeni bir

məkan deyil, həm də bir müəssisədən digərinə

keçiddir. Uşağın həyatındakı bu dəyişikliklər

onun böyüklər və həmyaşıdları ilə münasibətlər

sistemində ciddi dəyişikliklərə səbəb olur. Yeni

sosial vəziyyət uşağın yaşayış şəraitini daha da

çətinləşdirir.

Valideynlərini itirmiş və valideyn himayə-

sindən məhrum olan uşaqların inkişaf xüsusiy-

yətlərindən danışarkən qeyd etmək lazımdır ki,

bu uşaq qrupları kifayət qədər spesifik və

heterogen kontingentdir.

Yetimlər valideynlərinin ölümü nəticəsində

valideynlərini itirmiş uşaqlardır. Belə uşaqların

inkişafı, bir qayda olaraq, bunun baş verdiyi

yaşla müəyyən edilir. Uşaq nə qədər tez valideyn

himayəsindən məhrum olarsa, onun fəsadları

uşağın şəxsi inkişafına bir o qədər çox təsir edər.

Valideyn himayəsindən məhrum olmuş uşaqlar

(sosial yetimlər) valideynləri sağ olan, lakin bu

və ya digər səbəbdən övladlarını böyütməyən

uşaqlardır. Bu kateqoriya şərti olaraq bir neçə

qrupa bölünür:

• həyatın ilk aylarında atılmış və uşaq

evində təhsildən keçmiş uşaqlar (doğulmuşdan

3-4 yaşa qədər valideynsiz qalan uşaqlar);

• valideynləri tərəfindən valideynlik hü-

quqlarından məhrum edilməsi və ya digər

səbəblərə görə uşaq evinə qəbul edilmiş uşaqlar,

yəni. ailədə ən çox mənfi həyat təcrübəsi olan

uşaqlar;

Əsas mətn

Uşaq evlərindən olan uşaqlar, bir qayda ola-

raq, təhsil fəaliyyəti üçün motivə malik deyillər,

cisimləri və hadisələri sistemli şəkildə öyrənmək

və onların xüsusiyyətlərini ayırmaq bacarığı

kifayət qədər inkişaf etməmişdir. Qavrama

qüsuru təkcə məktəbdə deyil, həm də uşağın

ümumi zehni inkişafı üçün nəticələrə səbəb ola

bilər. Tədris fəaliyyətində əsas şey tapşırığı

yerinə yetirərkən diqqəti müəyyən bir ümumi

fəaliyyət rejiminə yönəltmək bacarığıdır. Bir

qayda olaraq, uşaq evinin uşaqlarında belə bir

bacarıq formalaşmayıb.

Valideyn himayəsindən məhrum olmuş

uşaqlar daha aqressivdirlər, başqalarını daha tez-

tez günahlandırmağa meyllidirlər, necə oldu-

ğunu bilmirlər və günahlarını etiraf etmək istə-

mirlər, yəni, əslində onlarda münaqişəli vəziy-

yətlərdə müdafiə xarakterli davranış formaları

• küçə uşaqları “küçədə” həyat təcrübəsi

olan spesifik uşaqlardır.

Qeyd olunan şərti qrupların hər biri valideyn

məhrumiyyətinin nəticələrinin öz xüsusi

damğasını daşıyır [3, s.46].

Valideyn himayəsindən məhrum olan

uşaqlarda aqressiyanın növləri

M. V. HƏSƏNOVA

üstünlük təşkil edir və münaqişəni konstruktiv

həll etmək iqtidarında deyillər. Aşağı siniflərdə

şagirdlər diqqəti cəlb etmək üçün əllərindən

gələni edirlər. Müşahidə əsasında bu uşaqlarda

böyüklərlə ünsiyyət ehtiyacından xəbər verir ki,

bu da, davranışda müəyyən kənara çıxmalara

səbəb olur [4, s.98].

• Fiziki aqressiya- “rəqibə” qarşı fiziki güc

tətbiq etmək.

• Dolayı aqressiya - başqa bir şəxsə dolayı

şəkildə yönəldilmiş aqressiya və ya heç kimə

yönəldilməmiş aqressiya.

• Qıcıqlanma - ən kiçik həyəcanda mənfi

hisslərin təzahürü.

Aqressiya başqa bir və ya bir qrup insana,

heyvana zərər verən və ya zərər vermək niy-

yətində olan qəsdən edilən hərəkətlərdir. Psixo-

logiyada “aqressiya” termini müxtəlif cür şərh

olunur. Aqressiya (lat. Aggressio - hücum) -

fiziki və ya psixi zərər verməyə, hətta başqa bir

şəxsə və ya qrupun məhvinə yönəlmiş fərdi və

ya kollektiv davranış və ya hərəkətdir. Aqressiv

davranış açıq və ya gizli təhlükə, eləcə də zərər

ehtiva etməsi ilə fərqlənən hər hansı insan

davranışıdır [2, s. 33].

Psixoloji ədəbiyyatın tədqiqi göstərdi ki,

aqressiyanın yaranmasının əsas səbəbləri aşağı-

dakılardır:

1) Somatik xəstəliklər, beyin patologiyaları;

2) Ailə daxili münasibət problemləri: müba-

hisələr, ata və ana arasında münaqişələr;

3) Valideynlərin yalnız evdə deyil, həm də

cəmiyyətdə birbaşa aqressiv davranışı;

4) Uşaqlar üçün aqressiv davranış nümunəsi

kimi əsəbiliyi və şübhəsi ilə şagirdlərin

davranışında aqressiv fon yaradan müəllimin

təsiri

5) Aqressiyanın səbəbləri həm də uşaqların

xarakterik xüsusiyyətləri ola bilər, məsələn, həd-

dindən artıq həyəcanlılıq, affektiv partlayışlara

meyl və s.

• Neqativizm –aqressiyanın elə bir forma-

sıdır ki, o, formalaşmış adət və qanunlara qarşı

aktiv mübarizəyə passiv müqavimət formasında

özünü göstərir.

• Verbal aqressiya - şifahi reaksiyalar

vasitəsilə mənfi hisslərin ifadəsində özünü

göstərir.

Heç bir halda uşaqda aqressiya boğul-

mamalıdır. Buna görə də, uşaq evinin müəl-

limlərinin vəzifəsi uşaqlara başqalarına zərər

vermədən aqressiyalarını idarə etməyi, maraq-

larını müdafiə etməyi və sosial cəhətdən məqbul

üsullarla özlərini müdafiə etməyi öyrətmək

ehtiyacından ibarətdir. Axı aqressiya həm də

konstruktiv ideyalar və məqsədlər üçün enerji

mənbəyi kimi xidmət edə biləcək nəhəng

qüvvədir [1, s. 134-135]

Bütün deyilənləri ümumiləşdirərək qeyd

etmək lazımdır ki, artıq məktəb çağında aqressiv

davranış müxtəlif formalara malikdir. Psixolo-

giyada aqressiyanın növlərinin bir neçə təsnifatı

müəyyən edilmişdir ki, bu da davranışı düzəl-

tmək üçün tədbirlərin işlənib hazırlanmasını

asanlaşdırır.Aqressiyanın təzahürlərinin səbəb-

ləri müxtəlif ola bilər, lakin əksər hallarda bu cür

təzahürlər uşağın ətraf mühitindən və onun şəxsi

xüsusiyyətlərindən asılıdır [7, s. 111].

6) Çox vaxt uşaqların aqressiyasının səbəbi

valideynlər və müəllimlər tərəfindən diqqət və

anlayışın olmamasıdır və bir uşağın sosial

əlaqələri bərpa etmək üçün çıxılmaz cəhdidir[9,

s. 72-73]. Əgər uşaq heç olmasa bir dəfə

aqressivliklə istədiyinə nail olubsa və ətrafın-

dakılar ona təslim olubsa, o zaman məqsədinə

çatmaq üçün bu üsula əl atmağa davam edəcək.

Aqressiya üçün cəza eyni nəticəyə gətirib

çıxarır, çünki daxili aqressiya mütləq özünü

göstərə bilər: evdə deyilsə, məktəbdə, cəmiy-

yətdə və s. Beləliklə, aqressiyaya görə verilən

cəzalar onu azaltmır, əksinə, aqressiyanın

səviyyəsini daha da artırır.

Bu istiqamətdə işi həkim, psixoloq və

pedaqoq birgə həyata keçirə bilər. Fərdi işlərlə

yanaşı, qrup üsullarından da istifadə olunur.

Əsas yeri uşaq evinin sakinlərinə başqaları ilə

məqbul ünsiyyət üsullarını mənimsəməyə,

onların daxili dünyasına və digər insanların

emosiyalarına marağı inkişaf etdirməyə, qəzəbi

məqbul formada çıxarmaq yolları ilə tanış

olmağa kömək edən məşqlər və oyunlar tutur.

Oyun fəaliyyətləri valideyn himayəsindən məh-

rum olmuş uşaqlarda dəstəkləyici emosional

mühitdə başqalarına inam hiss etməyə imkan

verir. Qrupa yalnız aqressiv uşaqlar deyil, həm

də konstruktiv ünsiyyət bacarıqları nümayiş

etdirə bilən və nümunə ola bilən daha sakit

uşaqlar daxil edilir və qrupda sonuncular daha

Aqressiyanın növlərinin bir neçə təsnifatı var

[8, s. 33-34]:

Elmi Xəbərlər № 2, 2022

(Humanitar elmlər seriyası)

e-ISSN 2789-4614

Qərbi Kaspi Universiteti

p-ISSN 2789-4606

çox olmalıdır. Dərslərin oyun forması bütün

uşaqlar üçün maraqlıdır [6, s. 122]

2. Дубинко, Н.А. Влияние когнитивных

процессов на проявление агрессивности в

детском возрасте. - М.: Сфера, 2005

Nəticə

3. Елизаров, А.Н. Психологическое

консультирование семьи. - М.: Владос, 2006.

4. Степанов, В.Г. Теория психических

состояний и актуальные проблемы воспи-

тания и обучения школьников // В сб.: О

некоторых проблемах обучения и воспи-

тания учащихся на современном этапе. - М.:

Просвещение, 2005.

5. Carlson, N. 'Hormonal Control of

Aggressive Behavior' Chapter 11 in [Physiology

of Behavior], 2013, Pearson Education Inc.

6. Dollard, J., Doob, L. W., Miller, N. E.,

Mowrer, O. H., & Sears, R. R. (1939).

Frustration and aggression. New Haven, CT:

Yale University Press.

7. Soma, Kiran K.; Scotti, Melissa-Ann L.;

Newman, Amy E.M.; Charlier, Thierry D.;

Demas, Gregory E. (2008). "Novel mechanisms

for neuroendocrine regulation of aggression".

Frontiers in Neuroendocrinology .

8.Siever, Larry J. (2008)."Neurobiology of

Aggression and Violence". American Journal of

Psychiatry.

Alimlər bildirirlər ki, aqressivlik xeyli

cavanlaşıb. Əgər əvvəllər, əsasən yeniyetməlik

dövründə aqressivliyin ilkin təzahürlərindən

gedirdisə, indi bu problem ibtidai siniflər üçün

də aktuallaşıb. Onlar həmçinin hesab edirlər ki,

aqressiv uşaqlarla aparılan profilaktik iş aqressiv

davranışın səbəblərini aradan qaldırmağa yönəl-

dilməli, qeyri-mütəşəkkil inkişafın xarici təza-

hürlərinin aradan qaldırılması ilə məhdudlaş-

mamalıdır. Proqramların yaradılması və inkişafı

zamanı yalnız simptomları (aqressiv təza-

hürlərin formaları, şiddəti,) deyil, həm də uşağın

onun davranışına münasibətini nəzərə almaq

lazımdır. Əməyin ən təsirli vasitəsi psixoloq

tərəfindən xüsusi olaraq təşkil edilən oyun

fəaliyyətidir. Əslində, bu, yalnız qarşısının alın-

ması məqsədlərinə xidmət etmir, həm də prob-

lemi uşağın gözü ilə görməyə imkan verən

qiymətli diaqnostik material verə bilər [5, s.

131].

Valideyn himayəsindən məhrum olmuş

uşaqlar həyatlarının müxtəlif dövrlərində aqres-

siv davranış sərgiləyə bilərlər. Bu da onların

valideyn deprivasiyasına verdikləri cavab

reaksiyasıdır [10, s. 1-2]. Unutmaq olmaz ki, ailə

mühiti uşaqların fiziki və psixi inkişafı üçün

əvəzolunmaz mühitdir.

9. Perusse, D. & Gendreau, P. 'Genetics and

the Development of Aggression' in Develop-

mental Origins of Aggression, 2005, The

Guilford Press.

10. Zych, I., Ortega-Ruiz, R., and Del Rey, R.

(2015). Systematic review of theoretical studies

on bullying and cyberbullying: facts,

knowledge, prevention, and intervention.

Aggress. Violent Behav. 23, 1–2.

ƏDƏBİYYAT SİYYAHISI:

1. Əhmədova, A. M. İbtidai məktəb yaşında

uşağın sosial-psixoloji inkişafı / A. M.

Əhmədova, F. A. Mahmudova. - Kazan: Buk

nəşriyyatı, 2014. - s.134 - 135.

Милана Валех кызы HАСАНОВА

Детские Деревни SOS, Социальный работник

Западно-Каспийский Университет, магистрант

Email: milana.adiyeva@gmail.com

ВИДЫ АГРЕССИИ У ДЕТЕЙ, ЛИШЕННЫХ РОДИТЕЛЬСКОЙ ОПЕКИ

Резюме: В последние годы растущий интерес к этой теме вызван увеличением числа

агрессивных детей, характеризующихся беспокойством, неуверенностью в себе и

эмоциональной неустойчивостью. По данным литературы, в основе агрессивного поведения

лежат страхи: боязнь быть отвергнутым, боязнь быть покинутым, боязнь унижения, боязнь

публичных выступлений и др. Выбор темы также был обусловлен особой остротой проблемы

Valideyn himayəsindən məhrum olan

uşaqlarda aqressiyanın növləri

M. V. HƏSƏNOVA

взаимоотношений сверстников и взрослых, что усложняет процесс социализации детей,

лишенных родительской опеки.

Ключевые слова: вербальная агрессия, косвенная агрессия, раздражительность, лишение

родительской опеки, агрессивное поведение, детский дом.

Milana Valeh HASANOVA

Western Caspian University, master’s degree

SOS Children’s Villages, a social worker

Email: milana.adiyeva@gmail.com

TYPES OF AGGRESSION IN CHILDREN DEPRIVED OF PARENTAL CUSTODY

Summary: In recent years, the growing interest in this topic stems from an increase in the number of

aggressive children characterized by concern, insecurity and emotional instability. According to the

literature, aggressive behavior is based on fear: fear of rejection, fear of abandonment, fear of

humiliation, fear of public speaking, etc. The choice of the topic was also conditioned by the particular

acuteness of relations problem between peers and adults, which complicates the process of

socialization of children deprived of parental care.

Keywords: verbal aggression, indirect aggression, irritation, deprivation of parental care,

aggressive behavior, orphanage

Daxil olub: 17.07.2022