Qərbi Kaspi Universiteti

p-ISSN 2789-4606

Elmi Xəbərlər № 2, 2022

(Humanitar elmlər seriyası)

e-ISSN 2789-4614

Pərvin Aydın qızı KƏRİMOVA

Xəzər Universiteti

İngilis dili və Ədəbiyyatı Departamentinin müəllimi

E-mail: pkerimova@khazar.org

KOMMUNİKASİYA VƏ ONUN TƏZAHÜR FORMALARI

Dövrümüzdə informasiyanın köçürülməsi və artması ünsiyyət prosesinə əhəmiyyətli təsir göstərmiş-

dir. İnformasiya daşıyıcılarının bolluğu və müxtəlifliyi kommunikasiya prosesində müəyyən fərqlərin

artmasına səbəb olmuşdur. Bütün hallarda ünsiyyət kommunikasiya vasitəsilə həyata keçirilir. Buna

görə də, müxtəlif informasiya vasitələrində istifadə olunan məlumatlar çoxçeşidli olması ilə diqqəti

cəlb edir. Məqalədə kommunikasiya ünsiyyət vasitəsi kimi təhlilə cəlb olunur, onun nəzəri məsələli

aydınlaşdırılır, informasiyanın təzahür formalarından bəhs olunur.

Açar sözlər: kommunikasiya, ünsiyyət, informasiya, forma

UOT: 159.97

DOİ: 10.54414/nxuh5540

Giriş

Obyektivliyə və doğruluğa, habelə normativ

düzgünlüyə dair bütün iddialar yalnız kommuni-

kativ bir cəmiyyət çərçivəsində əsaslandırılır.

Bir elm kimi kommunikasiya digər sahələrdə

(məsələn, sənət, ədəbiyyat, məişət və ya sənaye

münasibətlərində) cəmiyyətləri əks etdirən so-

sial bir prosesdir, quruluş içərisində birləşdirici

funksiyanı yerinə yetirir.

Kommunikasiyanın inkişaf problemi elmin

elmi çərçivəsində ən inkişaf etmiş bir xarakter

alaraq, elm çərçivəsində bir funksional alt sistem

təqdim edir.

İnformasiyanı ötürmək üçün müxtəlif va-

sitələrdən istifadə olunur. Dil və nitq belə va-

sitələrdəndir. Adresant informasiyanı müəyyən

şəkildə formalaşdırır, onu ötürmək üçün lazım

gələn şəklə salır. Adresant öz məqsədinə uyğun

olaraq müəyyən informasiyanı qarşıdakına çat-

dırmaq üçün semantik, məntiqi, formal, qram-

matik cəhətdən bir-birinə bağlı olan kompo-

nentlərin birləşdiyi informasiyadan istifadə edir.

İnformasiyanın psixolinqvistik təbiətə malik ol-

ması da onun ötürdüyü məlumatın məntiqi-se-

mantik bütövlüyü, tamlığı ilə şərtlənir. İnforma-

siyanın bu cür bütövlüyü müəyyən bir obyekt

barədə insan təxəyyülündə əmələ gələn xüsusi

bir psixolinqvistik fenomendir. Nitq məhsulu-

nun məntiqi-semantik bütövlüyü danışanın əqli

ilə dediklərinin birbaşa və yaxud dolayısı yolla

üst-üstə düşməsi kimi dərk edilməlidir [3, s.85]

İnformativlik kateqoriyası bəzən müba-

hisələrə də səbəb olur. Belə ki, bu bəzən sırf

linqvistik təhlil çərçivəsindən kənara çıxır. Bun-

lardan biri də informasiyadakı yenilikdir. İlk

qəbuledici üçün verilən məlumat çox zaman

yeni olur və buna görə də bu məlumat informa-

siya xarakteri daşıyır. Digər bir qəbuledici üçün

isə bu məlumat informasiya xarakterli olmaya-

caq. Çünki mövcud məlumat ona artıq məlum-

dur. İkinci məsələ isə alınan informasiyanın

dəyərliliyidir. Aydındır ki, informasiya təkrar-

landıqca öz dəyərliliyini itirir və nəticədə infor-

masiya olmaqdan çıxır. Həmçinin də məlumdur

ki, bəzi informasiyalar öz dəyərliliyini heç vaxt

itirmir.

Dil və nitq aktında kommunikasiyanın

rolu

Dil və ya nitq vasitəsilə ötürmə zamanı infor-

masiya hər hansı bir dildə istifadə olunan ifadə

formasına keçirilir. Məsələn, bu, Azərbaycan və

ya ingilis dilinə məxsus ifadə forması ola bilər.

Bu halda kod ingilis və ya Azərbaycan dili olur.

Məlumat, informasiya adresata çatdırılmalı xə-

bərdir. Kontekst bu, informasiyanın daşıyıcısı-

dır. Kontekst sözdən, cümlədən, abzasdan ibarət

olur. İnformasiya mübadiləsi belə bir sxem üzrə

baş verir.

Kommunikasiya aktının komponenti olan

kontekst informasiyanın predmeti kimi qəbul

olunur və buna görə də onu referent adlandırmaq

olar. Kommunikativ funksiya referentə uyğun

P. A. KƏRİMOVA

Kommunikasiya və onun təzahür formaları

gəldiyi üçün bu referentiv funksiya da hesab olu-

nur.

Kommunikativ funksiya dilin insanlar ara-

sında ünsiyyət vasitəsi hesab olunur. Ünsiyyət

aktında əsas beş komponent iştirak edir: adresat,

adresant, məlumat, kontekst, kod. Ünsiyyətin və

ya kommunikasiya aktının başlıca məqsədi

məlumatı, informasiyanı bir tərəfdən digərinə

ötürməkdir. Tərəflərdən biri informasiya ötürü-

cüsü, digəri isə informasiyanı qəbul edəndir.

İ.Qalperinə görə “informativlik” terminini iki

mənada işlədir:

a) ümumi qəbul olunmuş mənada;

b) termin kimi.

İlk növbədə, informasiya dedikdə bütün növ

məlumatlar nəzərdə tutulur. İnformasiya bir

cümlədə, cümlələr birliyinə və yaxud mətndə

ötürülə bilər. Bu mənada informasiya ideyalarla,

fikirlərlə ötürülmək istənilən ismarıclarla bağlı

olur [2, s.26]. “İnformasiya” termininin ikinci

mənası isə kommunikasiya məsələlərini öy-

rənərkən üzə çıxır. Bu terminin istifadəsinə o za-

man üstünlük verilir ki, predmetlər, əşyalar, ha-

disələr, münasibətlər haqqında yeni bir məlumat

verilir, yaxud qəbul edilir. Beləliklə də, deyə

bilərik ki, elmi planda öyrəniləndə heç də bütün

məlumatlar özündə informasiya ehtiva etmir.

İ.Qalperinə görə “informasiya” və “kommunika-

siya” terminləri üst-üstə düşmür, onlar bir-birini

inkar etməsələr də fərqli anlayışlardır [6, s.29].

Kommunikativ məqsəd və intensivlik dilin

kommunikativ funksiyasını yerinə yetirməkdə

mühüm rol oynayır. Kommunikativ məqsəd, ün-

siyyət fəaliyyətinin yönəldildiyi strateji bir

nəticədir. Ünsiyyət strategiyası, ünsiyyət zamanı

ünsiyyət məqsədinə çatmaq üçün danışanın at-

dığı nəzəri addımlardır. Bu tip nəzəri yanaşma-

ların mükəmməl birləşməsinə kommunikativ in-

tensiya deyilir . İlk dəfə bu termin N. Klyuevin

kitabında işlənmişdir [6, s.109].

Dil nitqin və ünsiyyətin kommunikativ funk-

siyalarını yerinə yetirir. Ancaq kommunikasiya-

nın yerinə yetirdiyi dil, nitq və ünsiyyət funksi-

yalarında bəzi fərqlər var. Bu fərqlərin daha ge-

niş nəzərdən keçirilməsi bəzi dəqiqləşdirmələr

tələb edir. Bu mövzular informasiya kateqoriya-

larını və vahidlərini, kommunikasiya funksiya-

larını və dil-nitq əlaqələrini əhatə edir. Bu möv-

zuya nitq və ünsiyyət bilikləri baxımından

baxsaq, bütün ünsiyyətdə istifadə olunan

sözlərin müxtəlif funksiyaları və xüsusiyyətləri

üzə çıxır.

Dilin kommunikativ funksiyası

Dilin kommunikativ funksiyası ünsiyyət pro-

sesinin amilləri ilə əlaqədar olaraq nitqin və in-

formasiyanın kommunikativ funksiyası kimi də

qəbul edilməlidir. Bu, artıq qeyd edildiyi kimi,

bir sıra mövzuların aydınlaşdırılmasını və onlara

cavabların verilməsini tələb edir [3, s.187].

Kommunikativ fəaliyyət zamanı ötürülən iki

informasiya tipi var:

Koqnitiv informasiya - insanın psixiki

fəaliyyəti nəticəsində əldə olunmuş və işarə sis-

temləri ilə sosial şəkildə ifadə olunmuş dünya

haqqında biliyidir. İnformasiyanın bu tipi, ilk

növbədə, biliyin məzmunu ilə bağlıdır, o infor-

masiya ötürücüsünün subyektiv təsirindən azad-

dır və buna görə də səmərəli praktik fəaliyyəti

üçün yararlıdır.

Dil informasiyası - dünya haqqında dil vahid-

lərindəki informasiyadır. Bu informasiya həmin

vahidlərin referensial, qrammatik və praqmatik

vahidlər mövcuddur. Dil informasiyasında əsas

diqqət biliyin məzmunundan onun formasına

yönəlir.

Kommunikasiyalar hər hansı təşkilat rəhbəri-

nin fəaliyyətinin əsas hissəsidir, çünki kommu-

nikasiya insanlar arasında zəruri məlumatların

mübadiləsidir.

İnformasiya mübadiləsi olmadan təşkilatın

rəhbərliyi və əməkdaşları birlikdə çalışa, həmçi-

nin qarşıya qoyulmuş məqsədlərə nail olmaq

üçün lazım olan vəzifələri yerinə yetirə

bilməzlər.

Amerika sosiologiyasının banilərindən biri

olan Ç.Kuli hesab edirdi ki, kommunikasiya de-

dikdə elə bir mexanizm başa düşülür ki, bu

mexanizm vasitəsilə insan münasibətlərinin

mövcudluğu və inkişafı – məkanda ötürülməsi

və zamanda saxlanılması qabiliyyətləri ilə bir-

likdə şüurun bütün simvolları mümkün olur.

Kommunikasiya özündə mimika, ünsiyyət,

jestlər, səs tonu, sözlər, yazı, çap, dəmir yolları,

teleqraf, telefon, məkan və zamanın fəth

edilməsi üzrə ən son nailiyyətləri ehtiva edir.

Kommunikasiya vasitələri və qalan xarici aləm

arasında aydın sərhəd mövcud deyildir. Lakin

xarici aləmin yaranması ilə yalnız fikirlərin ötü-

Qərbi Kaspi Universiteti

p-ISSN 2789-4606

Elmi Xəbərlər № 2, 2022

(Humanitar elmlər seriyası)

e-ISSN 2789-4614

rülməsi üçün nəzərdə tutulmuş standart simvol-

lar sistemi meydana çıxır və burdan da kommu-

nikasiyanın ənənəvi inkişafı başlayır.

K.Çerri kommunikasiyaya dil və işarələrin

köməyilə, müxtəlif məqsədyönlü fəaliyyətlər

üçün ümumi əhəmiyyətli qaydalar toplusunun

yaradılması ilə həyata keçirilən fərdlərin sosial

birləşməsi tərifini vermişdir. A.Ursul kommuni-

kasiyanın mürəkkəb dinamik sistemlər və onla-

rın məlumatı qəbul etmək, toplamaq və dəyiş-

mək imkanına malik hissələri arasında məlumat

mübadiləsi olduğunu vurğulayırdı [5, s.208].

Yuxarıda qeyd edilənlərdən çıxış edərək,

“kommunikasiya” anlayışına dəqiq tərif vermək

olar [11, səh. 43- Черри, К. Человек и

информация: пер. с англ. / К. Черри. - М.:

Связь, 1972. – 368с.].

Kommunikasiya insanlar və insan qrupları

arasında şifahi və yazılı, bədən dili və nitq para-

metrləri formasında ünsiyyət və məlumatın çat-

dırılması prosesidir. Kommunikasiyanın

müəyyən məqsədləri vardır. Bunlara aşağıdakı-

lar daxildir:

1) Subyekt və obyekt arasında məlumat

mübadiləsinin təşkil edilməsi;

2) İdarəetmə məlumatının emosional və in-

tellektual mübadiləsi prosesinin təşkil edilməsi.

3) Təşkilatdakı insanlar arasında əlaqə ya-

ratmaq.

4) Təşkilatın daxili mühitinə ümumi baxış-

ların formalaşdırılması.

5) Təşkilatın vəzifələrinin yerinə yeti-

rilməsi üçünkollektivlərin birgə işinin təşkil

edilməsi. [4, s.33].

Kommunikasiya prosesi müxtəlif kommuni-

kasiya subyektləri arasında məlumat müba-

diləsinin həyata keçirildiyi qarşılıqlı əlaqə pro-

sesidir. Kommunikasiya prosesi kommunikant-

ların qarşılıqlı əlaqəsi zamanı hər iki istiqamətdə

məlumatın formalaşması, ötürülməsi, qəbulu,

deşifrə olunması və istifadəsi mərhələlərinin di-

namik şəkildə bir-birini əvəz etməsini özündə

ehtiva edir. Məlumat mübadiləsi prosesi məlu-

matın formalaşmasından başlayır. Məsələn,han-

sısa məhsul haqqında müəyyən auditoriyaya ün-

vanlanmış reklam məlumatının hazırlanması

üçün onun analoqlarından sərfəli şəkildə

fərqlənən obrazının yaradılması lazımdır. Daha

sonra, reklam konsepsiyasını sahibin istehlak

prosesinə daxil olmasına qədər həyata keçirmək

lazımdır. Buna əsaslanaraq, satıcı və alıcı ara-

sında kommunikasiya prosesində istifadə olun-

maq üçün nəzərdə tutulmuş məlumat əşyalara

sosial dəyər verməyə kömək edən aşkar

(gerçək), eləcə də simvolik (obrazlı) məlumat-

ları özündə ehtiva etməlidir [6, s.168].

Məlumat ötürülməsi qabiliyyəti kommunika-

siyanın məqsədi, kommunikasiya kanallarının

formalaşdırılması, işarə sistemi (ünsiyyət dili,

simvol sistemi) kommunikasiyasının ümumi

tərəflərinin olması ilə müəyyən edilir. Ünsiyyət

dili hər bir kommunikasiya kanalı üçün fomalaş-

dırılmalı olan şifahi və yazılı nitq formalarının

janrları ilə xarakterizə olunur. Kommunikasiya-

nın standartlaşdırılması üslub standartlarına,

məlumatın ötürülməsi mexanizminə əsaslan-

maqla həyata keçirilir. Məna və qiymətləndirmə

məlumatının ötürülməsi üçün müvafiq verbal və

qeyri-verbal vasitələrdən istifadə edilir [5, s.67].

Ötürülən məlumat qəbul edən tərəfindən

adekvat olaraq qavranılmalıdır. Bunun üçün

şifrələnmə və deşifrələnmə vahid zənciri təşkil

edir. Kommunikasiyanın texniki vasitələrin

köməyilə həyata keçirildiyi halda, məlumatın

müxtəlif kütləvi informasiya kanalları (girişdə

eyni olan müvafiq apparaturanın və kommuni-

kasiya kanalının köməyilə) ilə şifrələnməsi və

deşifrə olunması təmin edilir.

Kommunikasiya faktorları dil şifrəsinin se-

çilməsi, eləcə də onların istifadə norması və

xüsusi kommunikasiya funksiyalarının aktual-

laşdırılması üsulları kimi kommunikasiyanın

qurulmasını formalaşdırır.

Dil şifrəsi mövcud kommunikasiya vasitələri

və kommunikasiya kanallarının həcminə, tezli-

yinə əsaslanmaqla seçilir. Dil şifrəsinin se-

çilməsinə həmçinin nəşrlərin tematikası, janrı,

radio və televiziya verilişlərinin tipi də təsir edir.

Şifrə seçimi mətbuat, radio və televiziyada real

olaraq işlədilən dil növləri ilə müəyyən edilir.

Müvafiq təhsil və mədəni səviyyəyə aid insanlar

üçün öz dil şifrəsi seçilir. Milli regionlarda

qanunla KİV-lərdə, təhsil və elmi müəssisələrdə

əhalinin yerli dilinin istifadəsinin zəruriliyi

göstərilir [5, s.109].

Nəticə

Nitq kommunikasiyası prosesinə estetik

tələblər sırasına xoş səslənməyən və nadir

işlədilən formaların istifadəsinin məhdudlaşdı-

rılması və ya tam istisna edilməsi, bir ifadədə

P. A. KƏRİMOVA

Kommunikasiya və onun təzahür formaları

ümumi kökə və eyni məzmuna malik sözlərə,

əsassız təkrarlara, pauzalara yol verilməməsi

daxildir.

Kommunikasiya prosesinin effektivliyi məş-

hur adlara, nüfuzlu şəxslərə istinadı artırır. İn-

sanlar fikirlərinin məşhur şəxsiyyətlərin nöq-

teyi-nəzəri ilə üst-üstə düşdüyü zaman özlərini

əmin hiss edirlər. Tez-tez kommunikasiya pro-

sesində dinləyicini (oxucunu, tamaşaçını) sirli

dünyaya aparmaq məqsədilə ekzotik ter-

minlərdən istifadə edildiyini görmək olar. Eyni

zamanda, məlumatın anlaşılmaz və həm də

təsəvvürü qarışdıran sözlərlə həddindən artıq

doldurulması anlaşılmazlıq baryeri yarada bilər

[5, s.98].

Kommunikasiyanın informativliyi onun ma-

hiyyət və məzmununa, mövzusuna və müəllif

konsepsiyasına, düşüncə predmetinin müəllif

tərəfindən qiymətləndirilməsinə daxil edilmiş

yenilikdir. Buradan belə nəticəyə gəlmək olur ki,

kommunikasiyanın funksionallığı onun hansı

sahələrdə fəaliyyət göstərməsini nəzərdə tutur.

Bu, kommunikasiyanın sosial funksiyası ilə bağ-

lıdır. Kütləvi informasiya vasitələrindəki infor-

masiyalar sosial, siyasi, iqtisadi, mədəni, elmi,

idman və s. sahələrə aid olur. Belə informasiya

vahidləri kütləvi oxucu və dinləyici üçün

nəzərdə tutulur. Kommunikasiyanın funksional

kateqoriyaları elə keyfiyyətləri özündə əks etdi-

rir ki, onlar informasiyanın təşkilində ayrı-ayrı

kommunikantların tələbi ilə deyil, kommunika-

tiv aktın xüsusiyyətlərindən irəli gələn fəaliyyət

və aspektlər formasında meydana çıxır.

Beləliklə, kommunikasiya prosesini

dəstəkləyən müxtəlif üsullardan və kütləvi infor-

masiya vasitələrinin fərdlərə və sosial qruplara

təsirinə imkan verən amillərdən istifadə kommu-

nikanta məlumat mübadiləsi prosesini lazımi is-

tiqamətə yönəltməyə və qarşıya qoyduğu

məqsədlərə nail olmağa imkan verir.

ƏDƏBİYYAT SİYAHISI

1. Брехт Б. История жизни. M., Логос,

2003, 156 с.

2. Динсмор ДЖ. Ментальные

пространства с функциональной точки

зрения // Язык и интелект. Сб. / пер. с англ.

И нем. / сост. И вступ. Ст. В.В. Петров. М.,

1995, с. 385-411.

3. Кривенко Б.В. Язык массовой

коммуникации: лексико-семиотический

аспект. Воронеж: ВГУ, 1993, 224 c.

4. Немов, Р.С. Психология.

Психодиагностика. М.:Владос, 2001, 640 с.

5. Урсул, А.Д. Природа информации.

М.: Политиздат, 1968. 288с.

6. Черри К. Человек и информация: пер.

с англ. М.: Связь, 1972, 368с.

Парвин Айдые кызы КАРИМОВA

Преподаватель Хазарского университета, Факультет английского языка и литературы

E-mail: pkerimova@khazar.org

КОММУНИКАЦИЯ И ФОРМЫ ЕЕ ПРОЯВЛЕНИЯ

Передача и приумножение информации в наше время оказали значительное влияние на процесс

общения. Обилие и разнообразие носителей информации обусловило увеличение определенных

различий в процессе коммуникации. Во всех случаях общение осуществляется посредством общения.

Поэтому информация, используемая в различных средствах массовой информации, привлекает

внимание своим многообразием. В статье анализируется коммуникация как средство коммуникации,

уточняются ее теоретические вопросы, рассматриваются формы проявления информации.

Ключевые слова: коммуникация, отношение, информация, форма

Qərbi Kaspi Universiteti

p-ISSN 2789-4606

Elmi Xəbərlər № 2, 2022

(Humanitar elmlər seriyası)

e-ISSN 2789-4614

Parvin Aydın KARIMOVA

Lecturer at Khazar University, Department of English Language and Literature

E-mail: pkerimova@khazar.org

COMMUNICATION AND ITS MANIFESTATION FORMS

In our time, the transfer and increase of HIV has had a significant impact on the communication process. The

abundance and diversity of information carriers has led to an increase in certain differences in the communi-

cation process. In all cases, communication is carried out through communication. Therefore, the information

used in various media attracts attention with the fact that it is multifaceted. The article deals with the analysis

of communication as a means of communication, its theoretical issues are clarified, and the forms of commu-

nication are discussed.

Keywords: communication, attitude, information, form

Daxil olub: 15.07.2022