94

Qərbi Kaspi Universiteti

p-ISSN 2789-4606

şəxsiyyətlərindən biridir. “əs-Sirə” adlı əsərində əhəmiyyətli Xarici / İbadi düşüncələri ortaya

qoymuşdur. Salim əsərində, dövrünün mühüm hadisələrinə yer vermişdir. Hz. Osman və Hz. Əlinin

siyasi, sosial və hüquqi qərarlarını ağır şəkildə tənqid etmişdir. Xariciliyin iman anlayışı, ilk dövr

siyasi, sosial və mədəni hadisələr çərçivəsində formalaşmışdır.

UOT: 32

DOİ: 10.54414/mhtq9335

Xarici / İbadi düşüncənin vacib kodlarını və ilk

dövr iman-siyasət əlaqəsini ortaya qoymuşdur.

“əs-Sirə” adlı əsərində xüsusilə Hz. Osman və

Hz. Əli dövrü hadisələrini şərh etməsi üsulu ilə

Xarici / İbadi düşüncənin iman-əməl konteks-

bir motivasiyadır. Buna görə də din, heç bir

siyasi, hüquqi, fərdi və sosial məqsədə xidmət

etmir. Həmçinin yanlış bir inancın və düşün-

cənin fanatizminə də qurban edilə bilməz. Dini

də onlara istənilən şərhlərin yükləndiyi görünür.

Dini fanatizmin ən problemli səbəblərindən biri,

ilahi əmrlərə məna yükləyib gündəlik həyata

və məqsədə doğru yönəlir, bölünür, qruplaşır,

ayrılır və bir-birlərinə düşmən olurlar. Beləliklə

əsl məqsədi insanları birlik, bərabərlik və

qardaşlıq duyğuları içində biryerdə yaşatmaq

olan din, bu məqsədindən uzaqlaşdırılaraq, bir

problem və xaos şəklində qarşımıza çıxır.

Xüsusilə də bəzi pis niyyətli şəxslərin əlində

mövzuda heç bir təzyiq və istiqamətləndirməni

qəbul etmir. Allah, öz adına heç bir şəxs və ya

buretmə haqqı verməmişdir. Quran, Hz. Mə-

həmmədə də vəhyi təbliğ etməyi və əsla bu

barədə təzyiq göstərməməyi buyurmuşdur.

Salim ibn Zekvanın həyatı və əsərləri

Salim ibn Zekvanın nə vaxt, harada

doğulduğu və nə zaman vəfat etdiyi barədə

95

dəqiq deyildir. Fərruxi Sistaninin “Tarixi

Sistan” əsərində ərəblər tərəfindən işğal olunan

Bust şəhərində Salim adlı bir gəncin olduğu və

badi alim Şəmmaxi (928/1522), onun İbadiliyin

görkəmli nümayəndəsi Cabir ibn Zeydlə

(93/712) məktublaşdığını və tanınmış İbadi-

Kərimə (145/762-763) ilə də eyni dövrdə

yaşadığını qeyd etmişdir [1, s. 235].

Nami, Şimali Afrikada naməlum bəzi İbadi

əlyazmalarıyla bağlı qələmə aldığı bir məqa-

Zeydə aid olan risalələr kolleksiyası içərisində,

onun Salimə yazdığı bir risaləsinin olduğunu

demişdir [2, s. 15-17]. Bu mövzuyla maraqlanan

bəzi tədqiqatçıların fikrincə də o, Cabirin mü-

asiri olmuşdur. Bu məlumatlar əsasında, Salimin

Hicri təqvimi ilk əsrində yaşadığı ortaya çıx-

mışdır. Salimin əsərində Xariciliklə bağlı 70/689

yaşadığı, Ummanın Təvam bölgəsində doğul-

duğu deyilir. Salim haqqında ən çox bilinən

xüsusiyyət, Ömər ibn Əbdüləzizin yanına gedən

altı nəfərlik qrupun içində olmasıdır. Salimin

Ömər ibn Əbdüləzizin yanına gedən altı nəfərlik

qrupun içində olması və yazdığı “əs-Sirə” adlı

əsəri, Salimin İbadiyyə firqəsi içində mühüm bir

elmi və fikir şəxsiyyəti olduğunu göstərir [4, s.

99].

Salim, “əs-Sirə” adlı əsərinin ilk bölməsində

Quranın nazil olma səbəbi və xüsusiyyətləri,

tövhidin mənası və əhatə etdikləri, təqva və

cihadın əhəmiyyəti kimi mövzuları işləmişdir.

Bu bölmənin davamında elçilər, elçilərin

vəzifələri, bu kontekstdə Hz. Məhəmmədin

mövqeyi və vəzifəsini, onun dövründə Ərəbistan

yarımadasında olan Əhli-Kitab, Məcusilər və

sonra dörd xəlifə haqqında məlumat vermişdir.

Hz. Osman və Hz. Əli dövrü ətraflı şəkildə izah

edilmişdir. Xariciliyin meydana gəlməsinə

əsərinin son bölməsində Mürciəyə tənqidlər

yönəltmiş, Səbbabə adlandırdığı Səbəiyyədən

bəhs etmiş və Fətənə kimi ifadə etdiyi fitnə

qrupu və bu qrupun düşüncə və inanc tərzindən

də söhbət açmışdır [7, s. 100-114].

Salimin “əs-Sirə” adlı əsəri, ilk dövr Kəlam,

Etiqadi İslam Məzhəblər Tarixi və İslam Tarixi

Əsərin elmi dairələrdə meydana çıxması,

daha yeni sayılan bir dövrlə üst-üstə düşür. “əs-

erkən dövr İslam Tarixində meydana çıxan

hadisələri və inkişafı İbadi / Xarici baxış bucağı

Salim ibn Zekvanın “əs-Sirə” əsəri

kontekstində iman və siyasət anlayışı

Salim ibn Zekvan əsərində ilk dörd xəlifə

haqqında dəyərləndirmələr də aparmışdır.

Salim, Hz. Əbu Bəkr və Hz. Ömərin seçki

prosesi, siyasi və hüquqi qərarları haqqında

96

Qərbi Kaspi Universiteti

p-ISSN 2789-4606

seçdiklərini ifadə etmişdir. Hz. Əbu Bəkrin

seçilməsi, idarəetmə və qərarlarının doğru

olduğunu, Allahın elçisinin qədim dostu, hicrət

və mağara yoldaşı olduğunu, haqq və ədalətli bir

idarəçilik gerçəkləşdirdiyini bildirmişdir [6, s.

56]. Hz. Ömərin seçilməsinin məsləhətləşmə ilə

həyata keçirildiyini, Allahın kitabı, elçisinin

üsulu və Əbu Bəkrin yolu üzrə olduğunu qeyd

etmişdir. Salim, Hz. Ömərin hakimiyyəti döv-

ründə, Quranda və sünnətdə mövzuya alınmamış

miras hökmləri kimi yeni hüquqi hadisələrin

yaşandığını və Hz. Ömərin bu mövzularda fikir

edir [6, s. 56-58]. Salim, fikirlərinin təməli

rəetmə, hüquqi, dini və sosial mövzuları ayələrlə

əlaqələndirmişdir [3, Nisa 4/59]. İlk iki

xəlifənin Quranı rəhbər tutduqlarını, Allahın

elçisinin üsuluna uyğun davrandıqlarını və

ədaləti təmin etdiklərini, müsəlmanların razı

olduqları bir idarəçilik tərzi sərgilədiklərini

bildirmişdir.

Hz. Osmanın müsəlmanların məsləhət və

razılığıyla xəlifə olduğunu, bir dövr Allahın

kitabı və Nəbisinin sünnətinə əməl etdiyini, daha

sonra dünyaya meyl etdiyini, sünnəti dəyiş-

dirərək bidətlər ortaya çıxardığını irəli sürmüş-

dür. Hz.Osmanın, Quran, sünnət və ədalət əley-

hinə qəbul etdiyi qərarları, ayələr kontekstində

kitabına əməl edəcəyinə, Hz. Məhəmməd və

söyləmişdir [6, s. 58-65].

Salim, Xariciliyin Əzrəqi və Nəcədat

firqələrini də təhqir və pozğunluqla bağlı tənqid

etmişdir. Mürciə firqəsini də əsərində dəyər-

və pozğunluqla ittiham etmişdir [6, s. 81-88].

Mürciənin öz fikirlərini din kimi seçdiklərini,

dini öz mənfəətləri naminə şərh etdikləri kimi

ittihamlar irəli sürmüşdür. Mürciə, Hz. Osman

və Hz. Əlinin taleləri Allahın hökmünə buraxma

fikrini müdafiə etmişdir.

Salim Mürciənin, bir nəfərin şahid olmadığı

Salim ibn Zekvanın imanla əlaqələndirdiyi

Hz. Osman dövrünün hadisələri

Hz. Osman, dövlət malını haqsız şəkildə

qohumlarına artıqlamasıyla vermişdir. Mərvana

İfriqiyə ərazisinin beşdə birini; Haris ibn

Hakimə Bəhreynin gəlirini; Vəlid ibn Üqbəyə

Kəlb qəbiləsinin gəlirini verdi. Məkkə valisi

Haris ibn Nofələ əmisi Hakimə üç yüz min

dirhəm verməyi əmr etdi. Hz. Osman bu

qərarlarına görə Allahın hökmünü yox sayıb

salehlərindən olan bir nəfəri öldürdü. Osman,

Vəlidin cəzası ölüm olduğu halda öldürül-

deyib [3, l-Maidə 5/45].

Vəlid ibn Üqbə,içki içmiş, Osman onunla

olan yaxınlığına görə ona cəza verməyin

əleyhinə çıxmışdır.

Hz. Osman bədəvilərə aid yağış sularıyla

sulanan əraziləri özünə ayırdı. Oranı ətrafın-

dakıların və ailəsinin mülkü elan etdi [3, əl-

97

Osman, bu mövzuda Hz. Peyğəmbərin sün-

nətinin əleyhinə çıxdı [3, Nisa 415].

fəqihləri vəzifələrindən azad edərək, bacarığı

olmayan qohumlarını vəzifəyə gətirdi [3, Sad

38/26]. Möminlər Osmanı bu mövzuda xəbərdar

edib səmimi tövsiyyələr verdilər. Fəqət o, onları

alçaltdı, təhqir və işgəncə edərək haqsız bir

şəkildə onları sürgün etdi [3, Bəqərə 84-86].

şəxsləri, casuslar vasitəsiylə öyrənir və onları

qənimətdən məhrum edirdi. Onların malını ələ

xəzinəsinə aid gətirdiyi malı, Osman qızları və

ailəsinə vermiş, Əbu Musa bu hadisəyə görə

ağlamışdır.

çıxdıqlarını Muaviyəyə yazmışdı.

barədə məlumatının olmadığını bildirmişdir.

halda o, bunun əleyhinə çıxdı.

cinayəti törədən və buna dəstək çıxan şəxsləri

öldürdülər. Öldürülənlərə qiblə əhlindən və qanı

halal olan şəxslərin hökmü tətbiq edilmişdir [6,

s. 63-65].

Hz. Əli dövrünün hadisələri

ərzində rəqabət bəsləmiş və qarşı çıxmış, onun

Allahdan başqa bir hakim təyin etdiyi üçün bu

və ondan üz döndərmişdir [3, əl-Maidə 5/50].

Əli düşmənlərinin hökmünə razı olub,

mühakimə olunmaq üçün Allahın hökmü yerinə

onların hökmünü seçmişdir [3, əl-Ənam 6/114].

Allahdan başqa hakim axtarılmış və Allahın

dinində ədalətli olmayan şəxslər hakim təyin

olunmuşdur [6, s. 67].

Salim ibn Zekvanın Xaricilərin siyasi

çıxışlarını imanla əlaqələndirmə səbəbləri

Salimin “əs-Sirə” adlı əsərində, Hz. Osman

qəbul edilmişdir. Bu iki xəlifənin qəbul etdiyi

doğru qərarlar olduğu kimi yanlış və haqsız

qərarları da olmuşdur və ola bilər. Bunlar insani

və təbii haldır. Quran insana məsuliyyət və

vəzifələr yükləmişdir, buna görə də insanlar bu

imtahanı və məsuliyyət hissini daşıyırlar. Hər bir

şəxsin doğru və gözəl davranışları olduğu kimi,

zəifliyindən qaynaqlanan xəta, günah və

yanlışlıqları da olur. Xətasız və əksiksiz olmaq

sadəcə Allaha məxsusdur. Bu səbəblə bu iki

tarixində siyasi və hüquqi hadisələrin imanla

əlaqələndirilməsi və manipulyasiya edilməsi,

xaricilərlə zirvəyə çıxmışdır. Bu düşüncə tərzi,

Xaricilərin düşüncə və xarakterik xüsusiy-

yətlərini əks etdirir. Xaricilərin bu baxış

bucağının təməli, tamamilə siyasətə söykənir.

Nəticə

Salim ibn Zekvan, İbadi / Xarici düşüncənin

görkəmli simalarından biridir. Hicri təqviminin

I əsrində yaşamış Salim, “əs-Sirə” adlı əsərini

98

Qərbi Kaspi Universiteti

p-ISSN 2789-4606

işləmişdir.

yətlərindən biri, Hz. Osman və Hz. Əliyə

yönəlmiş tənqidi və təkfir fikirlərdir. Salim, bu

iki xəlifə dövründə yaşanılmış siyasi, dini,

hüquqi və sosial hadisələri Xarici / İbadi baxış

bucağı ilə nəzərdən keçirmiş və bu hadisələri

imanla əlaqələndirmişdir. Salim, Hz. Əlini və

Hz. Osmanı fərqli səbəblərə görə təkfir etmişdir.

Hz.Osmanı təkfir etməyinin səbəbi Qurana və

sünnətə zidd; siyasi, hüquqi və dini qərarlarıdır.

Hz. Osman, xəlifəliyinin ikinci dövründə,

edilməyinin səbəbi, Təhkim hadisəsini qəbul

etməyidir. Onların düşüncəsinə görə tək Hz. Əli

yox, Təhkimi qəbul edənlərin hamısı küfrə

düşənlərdir.

döyüşündən sonra zirvəyə çıxan siyasi fikirlərin

Qurana söykənməsi düşüncəsi, siyasi hökmlərə

dini bir mahiyyət qazandırmışdır. Bu düşüncə

etmiş, buna cavab olaraq inanc zəminində

luşda fərqliliklərin yaşanmağına səbəb olmuş-

dur. İslam cəmiyyətinin təsir gücünü və ən

mühüm dəyər hökmlərinin özəyini, iman / din

çıxan anlaşmazlıqların zəminində qanuniləş-

dirilməyə çalışılmışdır. Bu vəziyyət, Xariciliyin

düşüncə və inanc formasıdır.

kimi görünür. Hz. Osman və Hz. Əli də varlıq

müstəvisində insandır. İmtahan və məsuliy-

yətdən irəli gələrək doğru və yanlışlarının

olması təbii haldır. Qəbul etdikləri siyasi,

hüquqi, dini və sosial qərarlar, doğru olduğu

kimi xətalı və yanlış da ola bilər. Buna görə

qidlərin imanla əlaqələndirilməsi, din-iman

kontekstində işlənməsi və təkfir edilməsi də

yanlışdır. Dinin siyasi, hüquqi, sosial və fikir

ayrılıqlarına və anlaşmazlıqlara hüquqi zəmin

kimi göstərilməsi, dinin varlıq məqsədinə ziddir.

inamı zədələyir.

ƏDƏBİYYAT SİYAHISI

1. Əbül Abbas Şəmmaxi, “Kitabus-Siyər”,

(Benqazi: Darül-Medaril-İslami. 2009) 1/235

2. Əmr Xəlifə ən-Nami, “A Description of

New İbadi Manuscripts from North Africa,

Journal of emitic Studies” (Oxford. 1970) 15/1

3. Qurani-Kərim (“Şərq-Qərb” Nəşriyyat

evi. 2011)

6. Salim b. Zekvan, “əs-Sirə”, tər. Harun

15 7. Sönmez Kutlu, “Salim b. Zekvanın “əs-

Sirə” adlı əsərindəki Mürciə bağlı bölmənin

99

Азербайджанского Института Теологии

и Хазрата Али. Концепция веры чужеродности формировалась в рамках политических, социальных и

культурных событий раннего периода.

Иностранцы интерпретировали веру как слово, исповедь и действие. Они оценивали политико-

правовые события, происходящие в обществе, в контексте веры. Отношения между верой и политикой,

начавшиеся с эпохи Хазрата Османа, достигли своего пика у иностранцев. Вера: это искреннее

принятие, реализация и утверждение абсолютного, бесконечного и святого. Это принятие и

утверждение: порождает позитивную, осмысленную и ответственную мораль/поведение. Истинная

вера отличается от веры, являющейся продуктом всех субъективных забот и интересов человека.

Ключевые слова: Салим ибн Зекван, эс-Сире, иностранец, религия, вера, политика.

Summary: Salim ibn Zakwan is one of the prominent figures of foreign/religious thought who lived in the 1st

century of the Hijri calendar. In his work called "as-Sira" he revealed important foreign / religious thoughts.

In his work, he dealt with the important events of his time. He severely criticized political, social and legal

decisions of Hazrat Ali and Hazrat Osman. The faith concept of foreignness was formed within political, social

and cultural events of the early period.

Foreigners interpreted faith as word, confession and action. They evaluated the political and legal events

developing in the society in the context of faith. The relationship between faith and politics, which began

with the era of Hazrat Osman, reached its peak with foreigners. Faith: is the sincere acceptance, realization

and affirmation of the absolute, infinite and holy. This acceptance and affirmation: engenders a positive,

meaningful and responsible moral/behaviour. A true faith is different from a faith that is the product of all