100

Qərbi Kaspi Universiteti

p-ISSN 2789-4606

Elmi Xəbərlər № 2, 2022

(Humanitar elmlər seriyası)

e-ISSN 2789-4614

Murad Elçin oğlu ƏSƏDOV

Bakı Dövlət Universitetinin Diplomatiya və müasir inteqrasiya kafedrasının dissertantı

ORCID adres:0000-0003-1528-2533

E-mail: muradasadov@bsu.edu.az

“YENİ BÖYÜK OYUN” UN MÜNAQİŞƏ VƏ ƏMƏKDAŞLIQ BÖLGƏSİ GÜRCÜSTAN:

TÜRKİYƏ VƏ RUSİYA RƏQABƏTİNDƏ

Xülasə: Gürcüstanın beynəlxalq münasibətlər gündəminə daxil olması, müxtəlif aspektlərdən qiymətləndirilə

bilər. Gürcüstanın hazırkı vəziyyətini düzgün başa düşmək üçün ilk növbədə, onun geosiyasətinə, geomədəniy-

yətinə və geoiqtisadiyyatına dair məlumatları qiymətləndirmək lazımdır. Bu araşdırmada XXI əsrin

əvvəllərində Cənubi Qafqaz bölgəsindəki siyasi vəziyyət, region dövlətlərinin ikili və çox saylı müstəvidə

inteqrasiya prosesi və bu prosesin həyata keçirilməsi üçün zəruri olan şərtlərin hərtərəfli perspektivləri, böyük

dövlətlər arasında gedən “Yeni Böyük Oyun” da bölgənin yeri və önəmi təhlil edilmişdir. Məqalədə, həmçinin

Cənubi Qafqazdakı çətin məsələlər, perspektivli potensial qarşısında Türkiyə-Rusiya rəqabəti və bu rəqabətin

onların regional siyasətindəki yeri və əhəmiyyəti araşdırılır. Türkiyə və Rusiyanın regional siyasətində Azər-

baycan-Ermənistan müharibəsinin nəticələri təhlil edilir. Məqalədə qlobal faktorlarla yanaşı, region ölkələri

arasındakı ciddi rəqabət regionun dinamikasını və inkişafını izah etmək məqsədi daşıyır.

Açar sözlər: Cənubi Qafqaz, Türkiyə, Gürcüstan, “Yeni böyük oyun”, geosiyasət

UOT: 32

DOİ: 10.54414/lysa9127

Giriş

XX əsrin 90–cı illərin xüsusiyyətlərindən biri

beynəlxalq münasibətlərin dövlətlər səviy-

yəsində reallaşması və güc siyasətinin bu müna-

sibətlərə təsirli olmasına davam etməsi idi.

Ənənəvi realist yanaşmaya əsasən suveren döv-

lətlər beynəlxalq münasibətlərin mərkəzində

əsas aktyorlar kimi qəbul edilirlər. Realist ya-

naşma baxımından beynəlxalq siyasətdə əsas va-

hid kimi qəbul edilən dövlətlər eqoistliklə öz

maraqlarını güdürlər və bu hədəflərə çatmaq

üçün istifadə etdikləri ən mühüm element maddi

gücdür. Keçən əsrin 90-cı illərində Sİ-nın dağıl-

ması Cənubi Qafqaz regionu üçün dönüş nöqtəsi

olmuşdu. Bu dövrdə dünyanın əsas diqqəti

Xəzər dənizi hövzəsi neft və qaz ehtiyatlarının

təhlükəsiz yollarla Avropa bazarlarına daşın-

ması məsələsi üzərində idi. Bölgədə enerji resur-

larının dünya bazarına nəqli məsələsində döv-

lətlər və transmilli şirkətlər böyük rəqabətə gir-

mişdilər ki, bu rəqabətdə ən çox ziyan çəkən

bölgə dövlətləri olmuşdular. Bölgədə geosiyasi

maraqlarını reallaşdırmaq istəyən böyük döv-

lətlərin buradakı fəallıqlarının artması fonunda

əmələ gələn yeni çalarların çıxdığını görünür ki,

bu da bölgə dövlətlərinin xarici siyasəti ilə sıx

əlaqədardır. Bu dönəmdə Qərb xüsusən ABŞ və

Rusiya bölgədəki maraq rəqabətində fəallaşması

nəticəsində bölgədə mürəkkəb və riskli bir

mənzərə yaranmışdı. Xüsusən də bölgənin etnik

tərkibinin müxtəlif olması da bu rəqabətdə mü-

hüm rol oynayırdı. ABŞ-da 11 sentyabr 2001-ci

il tarixində baş verən terror hadisəsi bölgədə

yeni bir oyunun başlaması ilə nəticələndi ki, ta-

rixən Cənubi Qafqazla əlaqəli olan Türkiyənin

bu oyundan kənarda qalaraq seyrçi olması müm-

kün görünmürdü.

Türkiyə üçün Cənubi Qafqazda “Yeni Böyük

Oyun” deyilən bir şeyi təhlil etsək regiondakı

dövlətlər və böyük ölkələrin əməkdaşlıq imkan-

ları neorealist prizmadan qiymətləndirmək la-

zımdır. Xəzər dənizi hövzəsində enerji qay-

naqlarının Avropa bazarlarına daşınması uğ-

runda böyük dövlətlərin rəqabəti, Cənubi Qaf-

qaz coğrafiyasında mövcudluğunu qorumağa ça-

lışan üç müstəqil dövlət, xüsusi ilə də Gürcüs-

tandakı qeyri-sabit bir mühit Türkiyənin həm

bölgə dövlətləri, həm də bölgəyə qonşu olan Ru-

siya və İranla əməkdaşlıq etməsini zəruri edirdi.

Lakin bəzi siyasi məsələlər vardır ki, tam məna-

sıyla ikili münasibətlərin inkişafında maneə ya-

radır. Bu da gələcəkdə bölgədə Türkiyənin bu

dövlətlərlə əməkdaşlığının olması mümkün gö-

rünmürdü. Çünki Türkiyə regionda sülh və sa-

bitlik tərəfdarı, bölgə dövlətlərinin iqtisadi inki-

şafına nail olmağa çalışdığı halda, Rusiya ta-

rixdə qalan “imperiya” fikirləri ilə öz təcavüz-

101

M. ƏSƏDOV

“Yeni böyük oyun” un münaqişə və əməkdaş-

lıq bölgəsi Gürcüstan: Türkiyə və Rusiya

rəqabətində

karlıq siyasətini davam etdirməkdədir. Tür-

kiyənin Cənubi Qafqaz bölgəsi ilə tarixi

əlaqələri olmuşdur. Sİ-nın dağılmasından sonra

Türkiyə, Cənubi Qafqaz bölgəsinə və oradan da

Xəzər hövzəsi enerji resurlarının təhlükəsiz tran-

zit yollarla Avropa bazarlarına daşınmasına ça-

lışırdı. Bu səbəbdən də Türkiyə bölgənin əsas

aparıcı dövləti olan Azərbaycan və geostrateji və

geosiyasi cəhətdən maraqlı olan Gürcüstanla

əməkdaşlığını genişləndirməyə çalışmışdır. An-

kara ilə Bakı arasında “bir millət iki dövlət” şü-

arı ilə əhatə olunmuş sıx siyasi qarşılıqlı

əlaqələrin möhkəmlənməsinə xidmət edir.

1. “Yeni Böyük Oyun” nun bir parçası

kimi Gürcüstan. “Avrasiya Balkanları” [15]

adlanan Cənubi Qafqaz regionu dünyanın əsas

tranzit ticarət yolu olan Xəzər və Qara dəniz ara-

sında yerləşən geostrateji əhəmiyyətə malik

bölgədir. Tarix boyu İngiltərə və Rusiyanın ma-

raq mərkəzində olan bu ticarət bölgəsi Sİ– nın

dağılması ilə üç bölgə dövləti ilə yanaşı

beynəlxalq təşkilatlar və dövlətlərin maraq

sahəsini çevrilmişdir. Strateji əhəmiyyətinə

görə, bölgə tarix boyu böyük güclərin diqqətində

olmuşdur. Soyuq müharibə zamanı gedən regio-

nal və beynəlxalq güc mübarizəsinin yaratdığı

böhran Sİ– nın dağılmasına səbəb oldu. XX

əsrin 80–ci illərin sonunda iqtisadi və siyasi

problemlər yaşayan Moskva bölgədə itirdiyi güç

rəqabətini yeni əsrin əvvəllərində yenidən

gündəmə gətirdi. Hazırda Cənubi Qafqazda öz

təsir mexanizmlərini möhkəmləndirməyə çalı-

şan Rusiya bölgədəki dövlətlərin daxili prob-

lemlərindən istifadə edərək onların xarici si-

yasətini şəkilləndirə bilir. İkinci bir tərəfdən,

bölgə dövlətləri özləri də lider olmaq uğrunda

mübarizə aparırlar.

Soyuq müharibənin başa çatması ilə Cənubi

Qafqaz bir anda regional və qlobal güc müba-

rizələrinin əsas sahələrindən birinə çevrilmişdir.

Cənubi Qafqaz dövlətləri olan Azərbaycan, Gür-

cüstan və Ermənistan tarixin heç bir mərhə-

ləsində qlobal proseslərin iddialı oyunçuları ol-

mamışdılar. Xüsusilə müasir beynəlxalq müna-

sibətlər sisteminin formalaşdığı mərhələlərdə

(əsasən 1-ci və 2-ci dünya müharibələrindən

sonrakı mərhələlər) bir yandan Rusiyanın “işta-

hası”, digər yandan isə regional və qlobal şərai-

tin bu “iştaha”nın qarşısını alacaq gücdə olma-

ması Cənubi Qafqaz respublikalarının hətta

müstəqil dövlət kimi varlıqlarını davam et-

dirmələrinə belə imkan verməmişdir. Beləliklə

Azərbaycan, Ermənistan və Gürcüstan müasir

beynəlxalq münasibətlər sistemində sadəcə

SSRİ-nin dağılması ilə öz yerlərini ala bilmişdir.

Başqa bir tərəfdən Müstəqilliyin əslində nə ol-

duğunu tam olaraq anlamağa imkan tapmadan

onu qorumağa çalışan gənc dövlətlər, eyni za-

manda daxili siyasi-hərbi proseslərlə və ondan

da vacibi (Azərbaycan və Gürcüstan nü-

munəsində) ərazi bütövlüyü problemi ilə qarşı-

qarşıya idilər.

SSRİ-nin dağılması nəticəsində yaranan boş-

luğu doldurmağa can atan Türkiyə, İran və Ru-

siya arasındakı rəqabət XIX əsrdə Britaniya İm-

periyası ilə Rusiya Çarlığı arasındakı müba-

rizəni xatırladığı üçün Böyük Oyun adlandırıl-

mışdı. Zaman keçdikcə əvvəlcə İranın, sonra isə

Türkiyənin nəzərdə tutulan böyük oyunu oynaya

bilməyəcəyi, iqtisadi, siyasi və sosial güclərinin

yetərli olmadığı başa düşüləndə İkinci Böyük

Oyunun tərəfləri yenidən formalaşdı. “Yeni Bö-

yük Oyun” nədir və nə zaman ortaya çıxmışdır?

“Böyük oyun” anlayışını ilk dəfə 1837-1840-cı

illərdə Orta Asiyada xidmət etmiş İngilis kəşfiy-

yatçı Artur Konolli işlətmişdir. 1901-ci ildə

Rudyard Kiplinqin "Kim" romanında istifadə

edilən bu anlayış ingilis Halford Makkinder

sayəsində geniş yayılıb. Əslində bu anlayış XIX

əsrdə Orta Asiya regionunda o dövrün dünya

dövləti olan Britaniya İmperiyası ilə Asiyanın

böyük dövləti olan Rusiya Çarlığı arasında regi-

onal güc mübarizəsini ifadə etmək üçün istifadə

edilmişdir. Rusiyanın Qafqaza və Orta Asiyanı

işğal etməsi, daha sonra Hind okeanına enmək

istəyi İngiltərə ilə tərs düşməsinə səbəb oldu. Sö-

zügedən dövrdə Makkinder “Kim Avrasiyada

hökmranlıq edirsə, dünyaya da hakimdir” fər-

ziyyəsini irəli sürmüşdür ki, [5, s. 16]

Cənubi Qazqaz bölgəsi Sİ – nın dağılması ilə

keçən əsrin əvvəllərindən qalan bəzi məsələlər

gündəm olmağa başladı ki, bu da bölgəni qarışıq

hal gətirirdi. Bölgənin bu vəziyyətdə olması həm

də buradakı yeni müstəqil dövlətlərin varlığını

təhlükə altında qoyurdu. Bölgə öz geosiyasi və

strateji əhəmiyyətinə görə dünya dövlətlərinin

xarici siyasətində həmişə ön sırada olması mate-

rikə hakim olmaq istəyən güclər tərəfindən tarix

boyu gedən siyasi oyunların mərkəzində olmuş-

dur. Əvvəllər Cənub Qafqaz beynəlxalq gün-

dəmin periferiyasında idi, lakin yeni müstəqil

102

Qərbi Kaspi Universiteti

p-ISSN 2789-4606

Elmi Xəbərlər № 2, 2022

(Humanitar elmlər seriyası)

e-ISSN 2789-4614

dövlətlərin yaranmasından sonra həm qonşuları,

həm də regiondan kənarda olan nüfuzlu aktyor-

lar üçün daha çox əhəmiyyət kəsb etdi. Digər bir

tərəfdən isə Cənubi Qafqaz Xəzər dənizi neftinin

və qazının nəqlində strateji yer tutan çoxşaxəli

geosiyasi regiondur [13]. Bir tərəfdən Sİ dağıl-

masından sonra onun varisi hesab olunan Rusi-

yanın rəhbərliyi ilə MDB yaranması ilə hər şeyin

köklü şəkildə dəyişəcəyinə ümid edən dövlətlər

var idisə, digər tərəfdən, bu dövlətlər öz daxili

problemləri ilə - dövlətlərin formalaşdırılması,

milli iqtisadiyyatların yaradılması, ekstremizmə

qarşı mübarizə və s. ilə məşğul idilər. Bölgənin

əsas problemlərindən biri olan enerji resursları-

nın təhlükəsiz və tez bir zamanda Qərb bazarla-

rına daşınması məsələsi olurdu ki, bu da bölgəyə

maraqlı olan dövlətlərlə xüsusən, Türkiyə ilə

Rusiyanın tərs düşməsi ilə nəticələndi.

Niyə məhz böyük güclərin rəqabət sahəsinə

Cənubi Qafqaz bölgəsi çevrilmişdir? Çünki

Cənubi Qafqaz bölgəsi ABŞ başda olmaqla Qərb

dünyası və regiona qonşu olan- Rusiya, Türkiyə,

və İran üçün strateji məqsədləri istiqamətində

böyük əhəmiyyət daşıyır. Ümumiyyətlə, Cənubi

Qafqaz regionu müasir dövrdə Qərb, xüsusilə də

ABŞ üçün bölgə bir neçə strateji əhəmiyyətə ma-

likdir:

➢ Təhdid (və təhlükə mənbəyi) olaraq

qəbul edilən Rusiyanı çevrələmək (əhatəyə al-

maq);

➢ Təhdid mənbəyi olaraq qəbul edilən İranı

çevrələmək;

➢ Bölgədəki təbii ehtiyatları sahiblənmək,

neft-qaz yataqları ilə bağlı müqavilələrdə iştirak

etmək (həm strateji maraqlar, həm də iqtisadi/ti-

cari səbəblər);

➢ Bölgədəki təbii ehtiyatların beynəlxalq

bazarlara çıxarılmasını etibarlı bir şəkildə təmin

etmək (beləcə həm alternativ təbii ehtiyatlara sa-

hib ola bilmək, həm də bölgə dövlətləri üçün

ixrac yolu müxtəlifliyi yaratmaq - siyasi ma-

raqlar);

➢ Alternativ bazar olaraq istifadə etmək;

➢ Təhlükəsizlik (“terror əleyhinə fəaliy-

yətlər”) və digər qlobal siyasətlərində əsas, eyni

zamanda bu məqsədlər istiqamətində Orta Asi-

yaya çıxış qismində tranzit bölgə kimi istifadə

etmək (belə ki, Orta Asiya bölgəsi Qərbin

rəqibləri/düşmənləri olan Rusiyanı cənubdan,

İranı şərqdən, Çini şimal-qərbdən çevrələmək

baxımından da əhəmiyyət daşımaqdadır. Başqa

bir baxış bucağıyla isə Orta Asiya dörd fərqli

inancı təmsil edən nüvə dövlətlərinin - Rusiya-

nın, Çinin, Hindistanın və Pakistanın ortasında

yerləşən bölgə olması baxımından ciddi

əhəmiyyət daşıyır). [2]

Regionda gedən enerji rəqabətində əsas

oyunçulardan biri ABŞ – dır. ABŞ – ın bölgə

strategiyası əsasını Xəzər hövzəsindəki enerji

qaynaqları və onların təhlükəsiz daşınması

məsələsidir. ABŞ administrasiyasını region döv-

lətlərində hakimiyyətdə kimin olduğu maraqlan-

dırmır. Vaşinqtonu əsas maraqlandıran region

dövlətləri olan Azərbaycan və Gürcüstanın

enerji siyasətidir. ABŞ Moskvanın region si-

yasətini tənəzzülə uğratmaq məqsədi ilə rusi-

yapərəst və ya ABŞ və Rusiya arasında tarazlığa

meylli olan rejimləri Vaşinqton açıq və ya gizli

dəstəyi ilə hakimiyyət dəyişikliyi edərək özünə

tabe olan rejimlərlə əvəzləməklə Rusiya və onu

region siyasətində dəstəkləyən İranın qarşısını

almağa çalışır. Beləliklə Gürcüstanın ge-

osiyasəti onu beynəlxalq münasibətlərin dəyişən

konyukturasında daha da vacib edib. Bu mənada

Sİ - da birgə və sülh şəraitində yaşayan Rusiya

və Gürcüstan Sİ dağılandan sonra birdən-birə

“düşmən” oldular. Digər tərəfdən, Gürcüstan

NATO və Aİ səviyyəsində Avropanın, eləcə də

ABŞ-ın maraq dairəsində olan ölkədir. Bu, əs-

lində beynəlxalq balansların dəyişməsinin

nəticəsidir. Gürcüstan Qərb xüsusən, ABŞ və

Rusiya arasında münaqişənin yeni mərhələsidir

və Rusiya Gürcüstanı öz orbitinə qaytarmaq

üçün səylər göstərir. Çünki Rusiya ilə Gürcüsta-

nın ayrılmasının ruslara Sİ - nın dağılması ilə

digər ərazi itkilərindən daha çox zərər verdiyi

deyilir [1, s. 110]. Bütün ümidverici əlamətlərə

baxmayaraq, tez bir zamanda məlum oldu ki,

Türkiyə nə onlardan istifadə etmək iqtidarında-

dır, nə də hakimiyyət boşluğunu doldurmaq cəh-

dində təkbaşına. Rusiya Federasiyası, Türkiyə,

İran və ABŞ (digərləri arasında) özlərini əsas

oyunçular kimi təsəvvür edən “Böyük Oyun”un

əsrin nüsxəsi. Onların arasında rəqabət iqtisadi,

siyasi, ideoloji və dini ölçülər götürdü və

beləliklə, geniş yayılmış münaqişə üçün müx-

təlif imkanlar yaratdı. Tiflisin son 8 ildə Qərblə

bütün səviyyələrdə münasibətləri dərinləş-

dirmək siyasəti ilə paralel olaraq Rusiya ilə də

ehtiyatlı davranışını, rəsmi Moskvanı qıcıqlan-

dıran addımlardan çəkinməsini Gürcüstan xarici

103

M. ƏSƏDOV

“Yeni böyük oyun” un münaqişə və əməkdaş-

lıq bölgəsi Gürcüstan: Türkiyə və Rusiya

rəqabətində

siyasətinin əsas elementlərindən hesab olunma-

lıdır. Bütün bunlarla bərabər, bəzi təhlilçilərə

görə Rusiyanın Abxaziya və Cənubi Osetiyanı

Gürcüstandan “qoparması” rəsmi Moskvanın

Gürcüstana olan geostrateji maraqlarını azalt-

mışdır. Onların fikrincə, Rusiyanın “müstəqilli-

yini” tanıdığı Gürcüstan ərazilərini, Cənubi Ose-

tiyanı və Abxaziyanı nəzarətə götürməklə, bu re-

gionlarda hərbi bazalarını yerləşdirməklə

Cənubi Qafqazda hərbi – siyasi iştirakını möh-

kəmləndirir və Gürcüstanın da Qərbin əsas

strukturlarına tam inteqrasiyasını əngəlləyir.

Türkiyə nöqteyi-nəzərindən İran və ya Rusiya

ilə hərbi qarşıdurma ehtimalı kifayət qədər nara-

hatlıq yaratdı. Türkiyə İranın bütün Qafqazda

müsəlman insanların kimliyinə təsir göstərməyə

cəhd edəcəyindən narahat idi və bu, o zaman RF

və ümumiyyətlə Qərb tərəfindən paylaşılmışdı.

İran isə Türkiyənin bölgədəki fəal rolunun onun

sərhədlərində pantürk hegemonluğu yarada

biləcəyindən narahatdır. Beləliklə, Avrasiyanın

türk-müsəlman xalqları üçün iki əks siyasi inki-

şaf modeli: siyasi plüralizmi ilə Türkiyənin

dünyəvi modeli və İran tərəfindən dəstəklənən

islamçı model arasında qısa müddətdə rəqabət

baş verdi. Bununla belə, tezliklə aydın oldu ki,

heç bir ölkənin öz ambisiyalarını dəstəkləmək

üçün kifayət qədər siyasi nüfuzu və iqtisadi gücü

yoxdur.

2007-ci ildə genişlənmə nəticəsində Cənubi

Qafqazın Aİ ilə (Qara dəniz vasitəsilə) sərhəd

bölgəsinə çevrilməsi, təbii ki, təşkilatın bölgənin

daxili problemlərinə fəal yanaşması ilə

nəticələdi. Bununla belə, Cənubi Qafqaz Aİ-nin

yeni qonşuluq konsepsiyasında, Amerikanın

Yaxın Şərq rolunda və Rusiyanın MDB

ölkələrinə inteqrasiyasında “rol modelində”

müxtəlif mənalar daşıyır. Qeyd etmək lazımdır

ki, bütün bu modellərdə Cənubi Qafqaz regionu

xüsusi əhəmiyyət kəsb edir [6]. Bəzi ekspertlər

Sİ-nın dağılmasından sonra Türkiyə tərəfindən

Qafqazda Aİ–yə bənzər yeni birliyin yaradıl-

ması fikri formalaşmışdır. Bunu Türkiyə daha

çox həvəsli idi ki, Qara dəniz və Qafqaz regio-

nunda bele bir birlik yaratsın. Türkiyə regionu

özünəməxsus şengen zonasına və sülh regionuna

çevirmək çalışırdı. Amma bu mərhələ üçün

Cənubi Qafqazda çürük münaqişələrin tez bir

zamanda həlli lazım idi. Rusiya çətirinin mütləq

əvəzlənməsi lazımdır, amma okeanın o tayın-

dan, yaxud Qafqaz dəyərlərinə yad Avropa çətiri

ilə yox. Bu çətir qonşu Türkiyənin olması bölgə

dövlətləri üçün çox əhəmiyyətli olardı. Bu halda

artıq sərhədlərə yenidən baxmağa ehtiyac qal-

mayacaq və bölgədə yaşayan müxtəlif millətlər

arasında separatizm dəstək tapmayacaqdı. Regi-

onda maraqları olan böyük dövlətlərin rəqa-

bətində Xəzər enerji qaynaqlarının əsas yer tut-

ması və bu qaynaqların bölüşdürülməsindən pay

almaq istəyən Aİ, ABŞ və Çin kimi mühüm ak-

torları olması regionda siyasi vəziyyəti gər-

ginləşdirir ki, bu da buradakı dövlətlərin daxili

siyasi vəziyyətini çətinləşdirir.

XX əsrdə ikinci dəfə müstəqilliklərini qazana

Cənubi Qafqaz ölkələri - Ermenistan istisna ol-

maqla Gürcüstan və Azərbaycan üzlərini Qərbə

dönsələr də bu proses özünü çox bəlli etmirdi.

Hələ də Cənubi Qafqaza postsovet məkanı kimi

baxan ekspertlərdə var. Çünki Rusiya SSRİ-nin

varisi olmaqdan aldığı güclə bu regiondakı ma-

raqlarından imtina etmədi. Ancaq son zamanlar

baş verən təlatümlü hadisələri yalnız Rusiya pe-

riferiyasının bir hissəsi kimi təhlil etmək səhv-

dir. Bölgədəki bu dövlətlər Aİ – yə inteqrasiya

etməyə çalışsalar da, Rusiyadan uzaqlaşa bil-

mirlər. Eyni zamanda, Cənubi Qafqaz etnik

rəngarəngliyi ilə da Avrasiya materikində part-

lamağa hazır bölgələrdə biridir. Bu da separa-

tizmi müdafiə edən Rusiyaya imkan verir ki, re-

gion dövlətlərinin daxili işlərinə qarışsın. Xatır-

ladaq ki, SSRİ-nin dağılmasından sonra 9 silahlı

toqquşma olub, onlardan 6-sı Qafqaz regionunda

baş verib [20].

Müasir dövrdə enerji amili beynəlxalq müna-

sibətləri formalaşdıran əsas rol oynayır. Enerji

ehtiyatlarının yer üzündə ədalətli şəkildə bö-

lünməməsi beynəlxalq münasibətlərdə böyük

güclər arasında amansız mübarizəyə səbəb olur

ki, bu da bölgə dövlətlərin zəifləməsinə səbəb

olur. Enerji siyasətinin ən mühüm aktorlarından

biri olan Rusiya böyük ölçüdə qurduğu bu mo-

nopoliya strukturunu saxlamaq üçün Cənubi

Qafqaz ölkələrinə qarşı enerji resurslarının is-

tehsalı, ixracı və nəqli ilə bağlı nəzarət siyasətini

davam etdirir. Buna görə də Rusiyanın bu si-

yasətinin inkişafını, məzmununu və məqsəd-

lərini araşdırmaq vacibdir. Sürətlə dəyişən və

çoxqütblü quruluşa malik olan, xarici “güc

mərkəzlərinin” yüksələn hiss Cənubi Qafqaz

üzərində Rusiya “təzyiqini” azaltmaqla azad ti-

carət zonası yaratmağa çalışan Türkiyə nəinki

104

Qərbi Kaspi Universiteti

p-ISSN 2789-4606

Elmi Xəbərlər № 2, 2022

(Humanitar elmlər seriyası)

e-ISSN 2789-4614

mühüm gücdür, həm də bölgədə ən fəal geostra-

teji aktorlardandır.

Bu rəqabətdə Rusiya keçmiş sovet coğrafiya-

sına daxil olan dövlətləri MDB kimi qurum çər-

çivəsində toplamağa çalışır və Moskvanın si-

yasətinə yaxın liderləri dəstəkləyirdi. ABŞ isə

rəngli inqilablar həyata keçirməklə bu dövlətləri

öz nəzarəti altına almaq və Rusiyanın təz-

yiqlərini azaltmaqla bölgənin enerji resurslarına

və tranzit yollarına nəzarəti ələ keçirməyə çalı-

şır. ABŞ-da 11 sentyabr terror hadisəsindən

sonra əməkdaşlıq mühitindən və Əfqanıstan

əməliyyatının logistik ehtiyaclarından istifadə

edərək Rumıniyadan Özbəkistana qədər geniş

bir ərazidə bazalar və uçuş hüquqları əldə etdi.

Bir tərəfdən ABŞ-ın planlarının əsas yeri tutan

enerji daşınması lahiyələrinin uğurla həyata ke-

çirilməsi, digər tərəfdən isə Gürcüstanda, Uk-

raynada və nəhayət, Qırğızıstanda baş verən

dəyişikliklərdən sonra Vaşinqton özünün Avra-

siya siyasətini böyük bir hissəsini həll etmiş

oldu.

Türkiyənin Cənubi Qafqaz siyasətində isə re-

gionda daimi sülhün və təhlükəsizlikyin yaran-

ması üzərində qurulmuşdur. Onu da qeyd etme-

liyik ki, regionda əvvəllər yalnız marjinal təsirə

malik olan Ankara, Sİ-nın dağılması ilə fəal işti-

rak etmədiyi regionlarda (Cənubi Qafqaz və

Orta Asiya regionlarında) mühüm oyunçulardan

birinə çevrildi. Regiondakı iqtisadi və siyasi

şəraitin qısa müddət ərzində sabitləşməsi ehti-

malı az olsa da, şübhəsiz ki, Ankara ilə region

dövlətləri arasında yeni qarşılıqlı asılılıq

şəbəkələri yaratmaq üçün səylərini davam et-

dirəcəklər. Şübhəsiz ki, digər regional oyunçu-

lar, xüsusən də Rusiya və İran bu siyasətlərə

şübhə ilə baxmağa və regional problemlər yarat-

mağa davam edəcəklər. Türkiyənin Avrasiya ilə

bağlı ilkin mövqeyi bir qədər qeyri-real olsa

belə, onun yaratdığı təsirlər Ankara siyasətinin

tonunu təyin etdi. Türkiyə mütləq regiondakı

yeni dövlətlərinin can atdığı modelə çevrilməsə

də, onun inkişaf edən bazar münasibətləri, İs-

lama dünyəvi, plüralist yanaşması və demokrati-

yası regionda öz cazibəsini davam etdirir. Bu

arada Türkiyə Rusiya ilə münasibətlərindən iki

mühüm dərs aldı: Rusiya Türkiyə üçün mühüm

iqtisadi tərəfdaşdır və regionda həddindən artıq

aqressiv xarici siyasət aparan Moskva ilə birbaşa

qarşıdurmaya çevrilmə riskini nəzərə almaq və

Rusiyaya qarşı həssas siyasət aparmaqla əmək-

daşlığa üstünlük vermək.

Gürcüstan, Türkiyə-Rusiya rəqabətində.

Hər bir dövlətin xarici siyasətinin, o cümlədən

də müdafiə strategiyasının formalaşmasında

əsas rol oynayan faktorların sırasında ölkənin

coğrafi mövqeyi, geosiyasi yerləşməsi, ərazi tu-

tumu, əhalisinin sayı, iqtisadi, hərbi, elmi -

texniki potensialı mühüm yer tutur. Ümu-

miyyətlə Xarici siyasət qarışıq bir fenomendir.

Müasir dövrdə xarici siyasətin müəyyən

edilməsi bir sıra faktorlardan asılıdı. Buraya

iqtisadi, etnik, coğrafi və digər faktorlar daxildir.

Xarici siyasət bütün bu faktorların bir-birilə qar-

şılıqlı əlaqədə olması zamanı reallaşır. Dahi

şəxsiyyət Bonapart Napaleondan soruşanda ki,

qonşular kimdir cavab vermişdir; Qonşular!

Qonşuları mən seçirəm [6 s. 3]. Lakin dövlətin

xarici siyasətini müəyyən edən faktorların birin-

cisini B.Napaleon unutmuşdur. Çünki onun za-

manında müharibə beynəlxalq münasibətlərin

müəyyən edilməsində əsas vasitə idi. Müasir

dövrdə kiçik dövlətlərin xarici siyasət, müdafiə

strategiyaları ilə bağlı qərarlarını təhlil etməzdən

əvvəl hansı ölkələri kiçik dövlət kimi

müəyyənləşdirməliyik sualına cavab verilməli-

dir. Ümumiyyətlə, dövlətlər beynəlxalq müna-

sibətlərdəki roluna görə fərqlənirlər və şərti ola-

raq bir neçə qrupa bölünürlər : a) fövqəldövlətlər

b) böyük dövlətlər c) regional dövlətlər d) kiçik

dövlətlər. Tarixən, kiçik dövlətlər o dövlətlər he-

sab olunurdu ki, onlar böyük güc sayılmırdı,

başqa sözlə desək, beynəlxalq düzənə hər hansı

fərqlilik gətirmək və yaxud bu düzənin qaydala-

rını dəyişmək baxımından xeyli zəif qəbul olu-

nurdu.

Cənubi Qafqaz ölkələri haqqında bunu

demək bir qədər çətindir. Cənubi Qafqaz dünya

xəritəsində elə də geniş olmayan bir bölgə ol-

masa da, beynəlxalq təşkilatlar və dövlətlər

tərəfindən daim maraq dairəsində olması onun

coğrafi ölçüsünü xeyli üstələyir. Bölgədə yeni

müstəqilliyini qazanan milli dövlətlər öz ma-

raqlarını və siyasi prioritetlərini müəyyən

etməyə çalışdığı üçün Cənubi Qafqazın ge-

osiyasi dinamikası gərgin haldadır. Yeni minilli-

yin başlanğıcında Cənubi Qafqazda nüfuz uğ-

runda gedən qlobal problemlərə Türkiyə seyrçi

qala bilməzdi. Çünki Cənubi Qafqazdakı prob-

lemlərin bir hissəsi Ankaranın region siyasətin

reallaşmasına maneə olurdu. Türkiyənin region

105

M. ƏSƏDOV

“Yeni böyük oyun” un münaqişə və əməkdaş-

lıq bölgəsi Gürcüstan: Türkiyə və Rusiya

rəqabətində

siyasətinin əsasında buradakı müstəqilliyini yeni

qazanmış dövlətlərin reaksiyası idi. Ermənistan

istisna olmaqla Azərbaycan və Gürcüstan Tür-

kiyə ilə siyasi və iqtisadi əməkdaşlıqda maraqlı

idilər. SSRİ-nin rəsmi olaraq dağılmasından

sonra tezliklə Türkiyədə yeni siyasət oriyentasi-

yası həyata keçirildi. Beləliklə Türkiyə ilk növ-

bədə Cənubi Qafqazda yeni müstəqil olan döv-

lətləri tanıdı. Tanındıqdan sonra Türkiyə

Ermənistan istisna olmaqla, onların hər biri ilə

səfirlər səviyyəsində diplomatik münasibətlərə

başlamaq üçün protokollar imzaladı. Türkiyənin

əsas məqsədi Xəzər hövzəsi ətrafında yeni

müstəqillik qazanan türk dövlətlərinin birliyini

yaratmaq idi. Bununla da Türkiyə dünyanın ma-

raq dairəsində olan Xəzər dənizi enerji ehtiyatla-

rına nəzarət etmək istəyindən irəli gəlirdi ki, An-

kara bu məqsədləv1992-ci ilin oktyabrında İs-

tanbulda Türk dövlətlərinin prezidentlərinin ilk

Sammitinə ev sahibliyi etmişdir. Birbaşa hava

əlaqələri və peyk yayımı qurulmuş və bu

fəaliyyətləri asanlaşdırmaq üçün Ankarada Türk

Beynəlxalq Əməkdaşlıq Agentliyi yaradılmışdır

[2, s. 39-40]. Cənubi Qafqazda Sİ - nın dağılması

ilə başlayan yeni müstəqil dövlətlərin yaranması

bir sıra mühüm siyasi-coğrafi və sosial-iqtisadi

proseslərlə müşayiət olundu. Onların arasında

həm iqtisadi, həm siyasi, həm də humanitar

əlaqələr sisteminin transformasiyası nəticəsində

ilk olaraq üç Cənubi Qafqaz ölkəsinin çoxvek-

torlu siyasi modelinə keçidi müşahidə olundu.

İki əsirlik Rusiya əsarətinin sona çatması regio-

nun inkişafı üçün pəncərə açmış oldu. Lakin Ru-

siya yeni ittifaqlar qurmaqla “parçala və

hökmranlıq et” siyasətini davam etdirmək niy-

yətində idi (Avrasiya İqtisadi İttifaqı və Kollek-

tiv Təhlükəsizlik Müqaviləsi Təşkilatının üzvü

olan Ermənistan üçün Rusiya ilə yuxarıda qeyd

olunan yaxınlıq formallıq forması kimi təqdim

olunur) [8, s. 7]. Xüsusən XXI əsrin əvvəllərində

Moskvanın qəsibkarlıq siyasət Cənubi Qafqaz

və Mərkəzi Asiyada özünü göstərməyə başladı.

Cənubi Qafqazda yeni müstəqillik qazanan

dövlətlərdən biri Gürcüstan idi ki, ilk müstəqil-

lik qazanan gündən regionda gedən oyunun

mərkəzində olmuşdur. Lakin buna baxmayaraq,

Gürcüstanın xarici siyasət strategiyasında ciddi

dəyişikliyin baş verməmişdir ki, bu da ölkə

daxilində gedən tənəzzüllə əlaqədar idi. Fikri-

mizcə bu dönəmdə Gürcüstanın xarici si-

yasətində təsir göstərən əsas amillərdən biri də

Rusiyanın qəsbkarlıq siyasət idi. Gürcüstan, Sİ

dağılmasından sonra dünyanın diqqət

mərkəzində olan “Avrasiyanın Balkanları” ad-

lanan Cənubi Qafqaz regionunun bir hissəsidir.

Ukrayna-Qara dəniz-Azərbaycan-Xəzər-Mər-

kəzi Asiya xətti, Türkiyə-Rusiya xətti, Rusiya-

İran xətti və Türkiyə-Azərbaycan-Xəzər dənizi-

Mərkəzi Asiya xətti üzərində yerləşən Gürcüsta-

nın “tranzit” coğrafiyası mövqeyindədir. Rusi-

yanın maraqlarında olan qara dəniz limanları

əsasən yerləşən coğrafi ərazidir [1, s 107-108].

Fikrimizcə bu meqalədə Gürcüstanın bölgə

siyasətini geniş anlamaq üçün bölgənin lider

dövləti olan Azərbaycan ilə əməkdaşlığın

xüsusən 44 günlük müharibədən sonrakı siyası

münasibətlərin araşdırılması vacib şərtdir. Bu

gedişat müxtəlif istiqamətlərdə ABŞ-Türkiyə or-

taq fəaliyyətini çox zəiflədib. O cümlədən

Cənubi Qafqazda bu iki dövlətdən hər hansı bi-

rinin fəallaşması, digərinin də fəallaşması

demək deyil. Lakin Türkiyə ilə İranın regionun

böyük dövlətləri olduğunu, tarixən burada ciddi

təsirlərinin mövcudluğunu nəzərə alaraq belə bir

vəziyyətin müəyyən riskləri ortaya çıxara

biləcəyini təxmin etmək mümkündür. Eyni za-

manda, başqa bir faktoru da unutmaq olmaz.

Başqa bir tərəfdən hazırda Cənubi Qafqazda

Türkiyə geosiyasi aspektdə Rusiya ilə ortaq

fəaliyyət göstərir. Azərbaycan və Ermənistan

arasındakı müharibədən sonra iki dövlət mü-

naqişənin həllində sözün həqiqi mənasında ciddi

nəticələr əldə ediblər. Hətta o dərəcədə ki, Tür-

kiyə-Rusiya regional əməkdaşlıqlarını geosiyasi

yaxınlığı olan bir sıra böyük dövlətlər bu müna-

sibətə qısqanclıqla yanaşırlar. Son hadisələrdən

sonra fikrimizcə, Türkiyə geosiyasi kursunu

dəyişir. Bunu da əsas səbəbi kimi Böyük güclər

burada güddükləri maraqlarından hələ vaz keç-

məyiblər və onları təmin etmək üçün çalışırlar.

Hələlik ABŞ və Rusiya daha fəal görünürlər.

Son zamanlar Fransa və Almaniya da müəyyən

cəhdlər edirlər. Onların fonunda regionun iki bö-

yük dövləti İran və Türkiyə bir qədər passiv

mövqeyə çəkiliblər. Belə bir vəziyyətdə regi-

onda sülh naminə “3+2” formulu, yəni “ABŞ,

Rusiya, Aİ üstəgəl Türkiyə və İran” geosiyasi

konfiqurasiyası yarana bilərmi? Bu sualın ca-

vabı məlum deyil. Lakin regionda situasiya

istənilən an kəskin dəyişə bilər və təşəbbüs indi

meydanda aktiv olmayan dövlətlərin əlinə keçər.

Bu ssenari də istisna edilmir [8].

106

Qərbi Kaspi Universiteti

p-ISSN 2789-4606

Elmi Xəbərlər № 2, 2022

(Humanitar elmlər seriyası)

e-ISSN 2789-4614

Gürcüstanın yeganə Cənubi Qafqaz dövləti-

dir ki, Qara dənizə birbaşa çıxışı vardır. Bu da

Gürcüstanın region geosiyasətinə birbaşa təsir

göstərir. Belə ki, Xəzər dənizi hövzəsi enerji eh-

tiyatlarının təhlükəzi Avropa bazarlarına daşı-

maq üçün sabit bir Gürcüstana ehtiyacları vardır.

Müasir geosiyasi nəzəriyyələrə görə, dünya ti-

carətinin əsas qloballaşmalarından birini təşkil

edən Qara dəniz böyük güclərin maraqlarının

kəsişdiyi mühüm regiondur. Çünki Makkinderin

“quru hökmranlığı nəzəriyyəsi”nə görə,

“mərkəzi” bölgəyə ən asan çıxışı təmin edəcək

vəziyyətdə olan Qara dəniz, Spykmanın “kənar

qurşağı nəzəriyyəsi”nə görə Avropanı Yaxın

Şərq və Asiya ilə birləşdirir. Mahanın “dənizdə

hökmranlıq nəzəriyyəsi”nə görə, Qara dənizdə

hökmranlıq edən güc bölgəyə nəzarət etmək

üçün coğrafi mövqeyə malik olacaqdı. Schak-

lian-ın "hava hökmranlığı nəzəriyyəsinə" görə,

Qara dəniz mərkəzi bölgəyə və dünya adasına

hakim olmaq üçün coğrafi mövqedədir(10, s. 2).

Tiflisin xarici siyasət strategiyasında beynəlxalq

münasibətlərin 3 vacib aktoru (NATO, Aİ, ABŞ)

ilə münasibətlərin dərinləşdirilməsi prioritet ola-

raq qəbul edilir və bu istiqamətdə qarşılıqlı ola-

raq xeyli işlər görülüb. Buna baxmayaraq, Gür-

cüstan hələ də hər 3 güc mərkəzi ilə müna-

sibətlərində əsas məqsədlərinə çata bilməyib.

Belə ki, ölkənin NATO və Aİ üzvlüyü yaxın

perspektivdə qeyri – müəyyən görünür, Birləş-

miş Ştatlar isə Gürcüstana NATO – dan kənar

təhlükəsizlik qarantiyası verməkdə həvəsli gö-

rünmür. Bütün bu amillər Gürcüstan ətrafında

ilk növbədə təhlükəsizlik risklərini periodik ola-

raq artırır [14 s 5].

Gürcüstan xarici siyasətində digər regional

“oyunçular” olan İranla da münasibətlərə xüsusi

önəm verir. Rəsmi Tiflisin Türkiyə ilə müna-

sibətlərdə prioritet hesab etdiyi faktorlar ölkənin

regional iqtisadi və təhlükəsizlik maraqları ilə

bağlıdır. Son illərdə Gürcüstan iqtisadi – ticari,

enerji, təhlükəsizlik – müdafiə sahələrində Tür-

kiyə ilə əməkdaşlığnı xeyli genişləndirib. Xüsu-

silə enerji və təhlüksizliklə bağlı yalnız ikitərəfli

deyil, üçtərəfli (Azərbaycan – Gürcüstan – Tür-

kiyə) tərəfdaşlıq münasibətlərinin ciddi əsasları-

nın formalaşdığını qeyd edə bilərik. Məhz bu

əməkdaşlığın nəticəsində regionda böyük enerji,

nəqliyyat layihələri (BTC, Bakı-Tiflis –Ərzu-

rum qaz kəməri, Cənub Qaz Dəhlizi, Bakı – Tif-

lis – Qars dəmiryol xətti və s.) həyata keçirilib.

2012 – ci ilin iyununda üç ölkənin xarici işlər

nazirlərinin birgə imzaladığı Trabzon bəyan-

naməsi regionda Gürcüstan – Azərbaycan – Tür-

kiyə münasibətlərinin ümumi konturlarını

müəyyənləşdirdi. Konseptual yanaşdıqda Gür-

cüstan, ilk növbədə, Rusiya amilinə görə Tür-

kiyənin Cənubi Qafqazda cərəyan edən pro-

seslərdə fəal iştirakında maraqlıdır. İki ölkə ara-

sında strateji tərəfdaşlıq münasibətlərinə baxma-

yaraq, son illərdə Gürcüstan – Türkiyə müna-

sibətlərində meydana çıxan bəzi problemləri də

nəzərdən qaçırmaq doğru olmazdı. Türkiyənin

Osmanlının keçmiş əraziləri olan Acarıstan və

Abxaziyada təsirinin artması rəsmi Tiflisi nara-

hat edən əsas məqamlardandır. Xüsusilə Tür-

kiyənin tanınmamış Abxaziya Respublikası ilə

qeyri– rəsmi siyasi, iqtisadi, mədəni əlaqələr

qurması zaman – zaman Tiflis – Ankara müna-

sibətlərində gərginlik yaradır [7].

Gürcüstanın son vaxtlar üzləşdiyi bəzi prob-

lemlərin dərin tarixi kökləri olduğu görünür.

Bəziləri isə xüsusilə müstəqillik əldə etdikdən

sonra milli kimliyin qurulması prosesində mey-

dana çıxan kimi görünür. Bu prosesdə belə ciddi

mənfi və ya əks təsirlərin yaşanmasının səbəbi,

görünür, milli kimliyin həm din, həm də etnik

mənsubiyyət baxımından kövrək bir coğrafiyada

inklüziv elementlər deyil, assimilyasiya və mar-

ginallaşdırıcı (yaxud özgəninkiləşdirən, başqa-

laşdıran) terminlər üzərində qurulmasıdır. Gür-

cüstanda qurulan bu milli özünəməxsusluq onun

xarici siyasətinə, xüsusən də müstəqilliyin ilk

illərində dərindən təsir göstərmişdir. İlk illərdə

ölkədaxili sülhün bərqərar olması və Rusiya ilə

münasibətlərin qorunub saxlanmasında sərt mü-

nasibət və/yaxud siyasət daxildə keçmiş sovet iş-

çilərinə qarşı qərəzli və marginal, xarici si-

yasətdə isə Rusiyaya qarşı düşmən münasibətə

səbəb olmuşdur. Abxaziya və Cənubi Osetiya

problemini nəzərə alsaq, bu iki regional proble-

min sülh yolu ilə həll oluna bilməməsinin ən mü-

hüm səbəbi kimi millətçi siyasət önə çıxır.

Müstəqillikdən sonrakı dövrdə Gürcüstanın

daxili siyasətində həyata keçirdiyi bu etnik-dini

millətçilik və dini ayrılıq siyasəti ölkə daxılındə

ixtişaşlara səbəb olur ki, bu da onun xarici si-

yasətini ləngidir.

Ermənistan-Azərbaycan müharibəsi son-

rası regionda Türkiyə - Rusiya regional

əməkdaşlığı: problemlər və gələcək prespek-

tivlər. Cənubi Qafqazda XX əsrdə ikinci dəfə öz

107

M. ƏSƏDOV

“Yeni böyük oyun” un münaqişə və əməkdaş-

lıq bölgəsi Gürcüstan: Türkiyə və Rusiya

rəqabətində

müstəqilliyini qazanan Azərbaycan Qara dəniz

vasitəsilə Avropa ölkələrinə neft ixracı üçün is-

tifadə etdiyi marşrut olan Gürcüstan, Sİ döv-

ründə də olduğu kimi tranzit marşrutunda

əhəmiyyətini qoruyub saxlamışdır. Avropa-

Cənubi Qafqaz münasibətlərində Konsepsiya-

sına əsasən, mərkəz Avropaya inteqrasiyanın ha-

zırkı iştirakçılarından olan Azərbaycan və Gür-

cüstan iqtisadi inkişafları üçün Qərb bazarlarına

daxil olmaları vacib şərtdir. Başqa bir periferiya

yanaşmasına görə, Cənubi Qafqazı funksional

baxımdan digər regionlar arasında tranzit

əhəmiyyəti böyükdür ki, müvafiq olaraq, Aİ-nin

Cənubi Qafqazla ticarət əlaqələri periferik

xarakter daşıyır və istehlak bazarı kimi region Aİ

ölkələri üçün mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Bu

ilk növbədə Xəzər hövzəsi enerji ehtiyatlarının

təhlükəsiz daşınması ilə ələqadardır. Ona görə

ki, Xəzər hövzəsi enerji ehtiyatlarının təhlükəsiz

daşınması Aİ-nin Fars körfəzi və Rusiyadan ası-

lılığını azalda bilər(21, s. 165). Bu da regionda

təhlükəsizlik və sabitlik siyasətinin əsasını təşkil

edir ki, Aİ buna nail olmaq üçün ilk növbədə,

Cənubi Qafqaz münaqişələrinin həllinə nail ol-

malıdır. Lakin bu, heç də o demək deyil ki,

Cənubi Qafqaz Avropanın iqtisadi və təh-

lükəsizlik maraqlarına qarışmır. Çünki Xəzər

dənizi enerji ehtiyatları artıq Avropa neft

şirkətlərini marağını cəlb edib və Aİ-nin enerji

təhlükəsizliyi sistemində müəyyən yer tutur.

Ermənistan-Azərbaycan və Rusiya-Gürcüstan

fikir ayrılıqları həqiqətən də Aİ-nin cənub

sərhədlərində sabitliyi poza bilər ki, bu da onları

Avropanın əsas maraqlarına, xüsusən də Aİ-nin

Cənubi Qafqaz siyasətinə təsir göstərir. Bu

məqsədlə Aİ Cənubi Qafqaz siyasətini hələ ki,

Rusiya ilə münasibətləri gərginləşdirməməyə

çalışır. Lakin Rusiyanın Ukraynaya hücumu və

təcavüzkarlıq siyasəti Aİ – ni Rusiya ilə əmək-

daşlıq siyasətinin dəyişməsinə gətirin çıxara

bilər ki, bu da hər iki tərəfin iqtisadi böhranla

üzləşməsi ilə nəticələnməsi ilə sonuclana bilər.

Rusiyada xüsusən V.Putinin hakimiyyətə

gələndən sonra yaxın çevrəsi xüsusi ilə, Cənubi

Qafqaz dövləti olan Gürcüstana qarşı müna-

sibətləri rasional siyasət çərçivəsində sovet döv-

ründə olduğu kimi qalırdı. Rəsmi Moskva çalı-

şırdı ki, regionda enerji resurslarının istehsalı,

nəqli və paylanması sahələrində mütləq söz sa-

hibi olsun. Bu siyasət Ermənistan üzərində

uğurla həyata keçirilməkdə davam edir və xüsu-

silə 2008-ci ildə Gürcüstanla müharibədən sonra

Moskvanın İrəvan üzərindəki nəzarəti gücləndi.

Gürcüstan Rusiya təzyiqlərindən xilas olmaq

məqsədi ilə regionda özünə müttəfiqlər axtarırdı,

xüsusən də Azərbaycanla əlaqələri inkişaf et-

dirmək isə Tibilisinin yararına idi. İki ölkə ara-

sında enerji sahəsində Şimal-Cənub təbii qaz

kəməri və bir sıra enerji əməkdaşlıqları mövcud

olmaqda davam edir. Rusiya isə Azərbaycanla

münasibətləri gərgiləşdirməməyə çalışır, xüsu-

səndə Moskvanın enerji siyasəti tarixi Bakının

enerji tarixi ilə iç-içə olduğundan, o, bu ölkəni

heç vaxt itirmək istəmir. Bu istiqamətdə Azər-

baycanla enerji əsaslı layihələr hazırlayaraq bu

bazarda mövcudluğunu davam etdirmək istəyir.

Rusiya dövlət hakimiyyətinin sərt strukturu

xüsusilə Cənubi Qafqaz ölkələrində enerji

sahəsində baş verən proseslərdə özünü göstərir.

O qədər ki, rəsmi Moskva, istər enerji istehsa-

lında, istərsə də nəqliyyat xətlərində mütləq söz

sahibi olmaq istəyini daim vurğulayır. Bu

vəziyyət Cənubi Qafqaz ölkələrinin daim başqa

ölkələrlə əməkdaşlıq etməsində və xarici kapita-

lın regiona cəlb olunmasında problem ilə

üzləşməsinə səbəb olur.

Suriyadakı müharibə və onun ətrafında

cərəyan edən hadisələr Xəzər regionunda qonşu-

lar arasındakı ziddiyyətləri yumşaltmağa imkan

verdi. Əslində, son vaxtlar Rusiya diplomatiya-

sının gücü və ordusunun qüdrəti ilə cənub

sərhədlərində yeni geosiyasi ittifaqın yaradılma-

sına nail olub. Suriyada islamçı terrorçular

üzərində qələbə və sonuncunun Rusiya, Türkiyə

və İranın məsuliyyət zonalarına bölünməsi regi-

onda güc balansını tamamilə dəyişdi və bu, üç

ölkə liderinin Soçidə keçirilən qalib konfran-

sında təsdiqini tapdı. Yaxın Şərqdə cərayan edən

proseslər Cənubi Qafqaz regionunda da müba-

hisəli məsələlər ətrafında danışıqları yerindən

tərpənməsinə təkan oldu. Keçmiş İttifaq ölkələri

arasında Rusiya ilə ən çox problem yaşayan ölkə

Gürcüstan olub. İki ölkə arasındakı müna-

sibətlər, Abxaziya və Cənubi Osetiya prob-

lemləri, neft kəməri marşrutları və s. məsələlər

iki ölkə münasibətlərinə təsir göstərən

amilllərdir. 1992-ci il yanvarın 6-da Gürcüs-

tanda təşkil edilən çevriliş nəticəsində anti-Ru-

siya siyasəti ilə tanınan Z.Qamsaxurdiya höku-

məti istefaya göndərildi [22, s. 601-602]. Lakin

yeni hakimiyyət də rusiyapərəs siyasət yürütmək

108

Qərbi Kaspi Universiteti

p-ISSN 2789-4606

Elmi Xəbərlər № 2, 2022

(Humanitar elmlər seriyası)

e-ISSN 2789-4614

istəmirdi. Belə ki, Gürcüstanın yeni administra-

siyasının ölkədəki Rusiya hərbi bazalarının

müddətinin uzadılmasına münasibəti və MDB-

yə üzv olmaq istəməməsi separatçılarla mü-

naqişələrdə özünü büruzə verdi [14, s.73-74].

Rusiyanın Abxaziya və Cənubi Osetiya

bölgələrdəki münaqişələrdə separatçı qüvvələrə

dəstək verməsi, E.Şevardnadze hakimiyyətini

Rusiya ilə münasibətlərə diqqət yetirməyə

məcbur edirdi.

Xəzər hövzəsi enerji qaynaqlarının, xüsusən

də Azərbaycan neft və qazının Qərb bazarlarına

nəqli ilə bağlı danışıqlar başlayandan Moskva öz

maraqlarını nəzərə almayan hər hansı qərarı

qəbul etmək istəmirdi. Səbəblər belə görünürdü

ki, Rusiya üçün Xəzər hövzəsi enerji qaynaqla-

rının nəqli məsələsi artıq deyildiyi kimi, geniş

regional təsirə malik olacağı gözlənilən mühüm

geosiyasi sualdan daha çox iqtisadi məsələ idi.

Buna görə də Moskva artıq mövcud olan Bakı-

Qroznı-Novorossiysk boru kəmərinin yenilən-

məsinə çalışırdı ki, bu kəmər sovet dövründə

Azərbaycan neftinin dünya bazarlarına ixracı

üçün əsas marşrut idi(9). Sonradan tankerlərin

Türkiyə boğazları vasitəsilə daşınmasını nəzərdə

tutan “Rusiya” marşrutunun reallaşmasının qar-

şısını almaq üçün Ankara Montrö Konvensiya-

sının (1936) yenidən baxılmasını tələb etmişdi

ki, bu da Ankara və Moskva arasında siyasi gər-

ginliyi səbəb olmuşdur. Bu müqavilə İstanbul

boğazları ticarət üçün açıq elan olunurdu. Lakin

müasir supertankerlərin boğazlardan keçməsinin

təhlükəli olduğunu səbəb gətirən Türkiyə bu

məsələyə yenidən baxılmasını istədi. Türkiyə

bəyan edib ki, konvensiyanın imzalanmasından

təxminən altmış il sonra baş verən texnoloji

dəyişikliklərə görə, müasir supertankerlərin bo-

ğazlardan keçidini məhdudlaşdırmaq lazımdır.

Moskva dəfələrlə bu səyləri yolverilməz hesab

etdiyini bildirsə də, Montre beynəlxalq

müqaviləsinin etibarlılığı birtərəfli qaydada

şübhə altına alına bilməz. Rusiyanın nöqteyi-

nəzərincə, Ankaranın boğazlar vasitəsilə daşıma

rejimini müəyyən etmək hüququ yoxdur, çünki

“Bosfor sırf siyasi problemdir. Heç bir texniki və

ya ekoloji problem yoxdur ki, onu real şəkildə

aradan qaldırmaq mümkün olmasın; Türklər

sadəcə olaraq neft şirkətlərini “əsas” Azərbay-

can neftinin ixracı üçün Bakı-Ceyhan yolunu

seçməyə məcbur etmək niyyətindədirlər”. [17, s

80-81].

Xüsusən də Bosforda baş verən qəzadan

sonra Azərbaycan neftinin ixracı üçün ümumi

şəkildə “Balkan tranziti” adlandırılan yeni, alter-

nativ layihələr ortaya çıxmağa başladı. Məsələn,

1995-ci ildə Bolqarıstanın mühəndislik naziri

Xristo Totev Azərbaycan neftinin Bolqarıstanın

Qara dəniz sahilindəki Burqas limanından boru

kəməri ilə Yunanıstanın Egey dənizindəki Alek-

sandrupoli limanına nəqli təklifi ilə çıxış etmişdi

[16, s. 21]. Sonra oxşar planlarla çıxış edən Yu-

nanıstan, Makedoniya və Albaniya bu lahiyənin

reallaşmasına çalışmışdılar. Bütün bu planlar

Azərbaycan və ya Xəzər hövzəsi enerji qay-

naqlarının tankerlərlə Novorossiyskdən Burqa-

sa, sonra isə boru kəmərləri ilə Cənubi Adriatik

və ya Egeyə daşınmasını nəzərdə tuturdu. Bu-

nunla belə, qarşıdurma kimi görünən bu tenden-

siya Rusiya və Türkiyə arasında əməkdaşlığın

davam etdirilməsi ilə tarazlaşmışdır. Türkiyə

həm də Rusiyadan bəzi hərbi texnikanı da idxal

etdiyi üçün münasibətləri gərginləşdirməməyə

çalışırdı. Türkiyə ölkənin cənub-şərqində və Şi-

mali İraqda Kürdüstan Fəhlə Partiyası (PKK)

yaraqlılarına qarşı istifadə üçün Rusiyadan silah,

helikopter və zirehli personal daşıyıcıları almağa

başlayan ilk NATO üzvüdür. 2002-ci ilin yanva-

rında Rusiyanın Baş Qərargah rəisi Anatoli

Kvaşninin Ankaraya səfərində bu məqsədi daşı-

yırdı. Həmçinin, 2001-ci ilin noyabrında Nyu-

Yorkda Türkiyə və Rusiya xarici işlər nazirləri

iki ölkə arasındakı münasibətləri koordinasiya

edən mərkəzin yaradılması haqqında memoran-

dum imzaladılar [21]. Cənubi Qafqazın təh-

lükəsiz və sabit olması Türkiyə üçün geosiyasi

əhəmiyyəti böyükdür. Soyuq Müharibə döv-

ründə Ankaranın Qafqaza baxışı yalnız hərbi

baxımdan məna kəsb edirdi və o, üzvü olduğu

Qərb ittifaqının təhlükəsizlik qayğıları ilə para-

lel olaraq bölgəni həll edirdi. Soyuq Müharibə

ideologiyası ilə dünyanı Qərbdən kənarda

görməməyə çalışan Türkiyə SSRİ-nin dağılması

ilə hazırlıqsız yaxalandı, Qafqaz və Orta Asiya

regionlarına tez bir zamanda nüfuz edə bilmə-

məsinin xarici siyasətdə qeyri-müəyyənliklər

yaşamasıdı [18, s. 18]. Bu dönəmdə Türkiyənin

regional siyasəti, Gürcüstan və Azərbaycanın

Rusiyaya qarşı siyasi münasibətlərini möh-

kəmləndirmək bu iki ölkə ilə daha sıx əməkdaş-

lıq qurmaqdır. Ermənistan isə Türkiyəyə qarşı

iddia etdiyi “qondarma soyqırım” iddialarına və

Azərbaycanla Dağlıq Qarabağ probleminə görə

109

M. ƏSƏDOV

“Yeni böyük oyun” un münaqişə və əməkdaş-

lıq bölgəsi Gürcüstan: Türkiyə və Rusiya

rəqabətində

bu qrupdan kənarda qalır. Sİ dağılması ilə Tür-

kiyənin yeni Cənubi Qafqaza nüfuz etməsi üçün

bir sıra məsələləri həll etməli idi. İlk növbədə

Türkiyənin bir çox cəhətdən üzləşməli olduğu

Qafqaz-Şərqi Anadolu bölgəsinin müdafiə və

təhlükəsizliyinin təmin edilməsi, Orta Asiya və

İdil-Ural bölgəsindəki, əsasən də türk və müsəl-

man icmalar ilə əlaqələrini gücləndirərək, ümu-

mən Türkiyəyə rəğbət bəsləyən, strateji yeraltı

sərvətləri sayəsində region xalqları ilə sosial-

iqtisadi və siyasi əlaqələrin qurulmasının təmin

edilməsi, əlverişli xammal və bazar imkanlarının

yaradılması kimi fundamental məsələlərdə üs-

tünlüklər təmin edə bilən ölkə olmalı idi. Rusi-

yanın öz enerji resurslarının dünya bazarlarına

çıxarılması Qara dəniz bağazları vasitəsi ilə ol-

duğu üçün onu Türkiyə üçün təhlükədən uzaq-

laşdırır. Türkiyə Orta Asiyada yeni müstəqilli-

yini qazanan türk respublikaları ilə əməkdaşlığı

üçün Cənubi Qafqaz keçid olmalı idi ki, bu ke-

çidi sındırmaq Türkiyənin türk dünyası ilə

əlaqələrini qırmaq deməkdir. Qafqaz Türkiyə ilə

Rusiya arasında bufer zonadır. Ona görə də

Qafqazın müstəqil və sülhsevər dövlətlərdən

ibarət struktura malik olması Türkiyənin təh-

lükəsiz olması deməkdir. Bölgənin zəngin ye-

raltı sərvətlərinin Türkiyə vasitəsilə dünya ba-

zarlarına açılması Türkiyəni yeni dünya

düzənində daha dəyərli edir. Eyni zamanda,

bölgədə türk varlığının müstəqilliyinin və suve-

renliyinin davam etdirilməsi üçün müsbət mühit

yaradır(4).

Azərbaycan – Ermenistan arasında 44 günlük

müharibədən sonra Türkiyə Rusiyanın bölgə si-

yasəti qiymətləndirmək çətindir. Bəzi ekspertlər

Ankara və Moskvanın 44 günlük Azərbaycanın

ədələtli müharibəsindən sonra bölgədəki əmək-

daşlıqlarını mülahizə edərkən Ağdamda hər iki

dövlətin mərkəzinin fəaliyyətinin Cənubi Qaf-

qazda sülhün möhkəmləndirilməsində, xüsusən

də Moskva ilə Ankara arasında tərəfdaşlıq

əlaqələrinin inkişafında oynayacağı rolu xüsusi

olaraq vurğulayırlar. “Moskva-Bakı” agentliyi

yazır: “Qarabağ münaqişəsinin həllinə nail olun-

masında həm Rusiyanın, həm də Türkiyənin ro-

lunu çox qiymətləndirmək çətindir. Mütəxəs-

sisləri atəşkəs rejiminə riayət olunmasına

nəzarət edən və münaqişələrin qarşısının alın-

ması ilə məşğul olan Rusiya-Türkiyə monitorinq

mərkəzi açılıb. Onların təhlükəsizliyini də öz

növbəsində Azərbaycan qoşunları təmin edir.

Bu, üç ölkə - Rusiya, Türkiyə və Azərbaycan

arasında mükəmməl qarşılıqlı fəaliyyətdən

xəbər verir. Ekspertlərin uzun illərdir danış-

dıqları, araşdırılan Rusiya-Türkiyə-Azərbaycan

oxunun necə reallığa çevrildiyini görürük. Fik-

rimcə, Rusiya-Türkiyə birgə monitorinq mərkə-

zinin işinin nümunəsinə əsaslanaraq, Moskva və

Ankara gələcəkdə maraqlarının toqquşduğu

digər regionlarda da oxşar qarşılıqlı fəaliyyət

üçün alqoritm yarada bilərlər. Biz Liviya və Su-

riyada müəyyən münaqişələr barədə tez-tez eşit-

mişik, lakin Rusiya və Türkiyə yenə də danı-

şıqlar aparıb bütün məsələləri həll edə bilib. He-

sab edirəm ki, belə birgə mərkəzlər yaradılarsa,

bütün məsələlər daha tez həllini tapacaq” [24].

Rusiyanın bölgə ilə əlaqədar əsas məqsədi

Gürcüstanın daxili işlərinə qarışmaqla xüsusi ilə

ərazisindəki münaqişələrə dəstək verməkle

ölkənin xarici siyasətinə də nəzarət etməyə ça-

lışmaqdı. Çünki Türkiyə və Qərbin nüfuz etməsi

Rusiyanın Cənubi Qafqaz siyasəti üçün narahat-

çılıq yaradırdı ki, burada da əsas açar rolunu

Gürcüstan olurdu. Buna da səbəb Xəzər hövzəsi

enerji resurslarının keçəcəyi marşurutun bu əra-

zidən keçməsi Gürcüstanı bölgə siyasətində ak-

tual edir. Başqa bir tərəfdən Rusiya Gürcüstan

ərazisi olan Abxaziyadakı Qara dəniz sahilində

yerləşən Novarossiyski və Tuapse limanlarına

nəzarət etməklə, Poti, Supsa və Batumi limanla-

rına da yaxınlaşması demək idi. 1995- ci ilin

avqustunda Rusiya Gürcüstan ərazisində dörd

hərbi bazasını yerləşdirməklə əslində buna nail

olmuşdu. Rusiya Gürcüstandakı ərazi və etnik

mənşəli münaqişələri dəstəkləməklə Azərbay-

can və Qazaxıstan neftinin Gürcüstandan

keçərək Türkiyəyə Qərb marşurutu [7, s. 5] ilə

getməsinə nəzarət etmək istəyindən irəli gəlirdi.

Məhz bu səbəbdəndir ki, regionda keçən əsrin

sonlarında böyük dövlətlər arasında gedən oyu-

nun ilk qurbanı Gürcüstanın ilk prezdenti olan

Z.Qamsaxurdiya olmuşdur. Rusiyanın dəstək-

lədiyi E.Şvarnadzede hakimiyyətə gələndən

sonra da Tibilisi öz siyasətini dəyişməyərək

Qərbə inteqrasiyanı üstünlük verdi. Rusiya çalı-

şırdı ki, bölgədəki enerji xətləri Supsa limanın-

dan keçsin. Çünki Supsa limanı Rusiyanın

nəzarətində idi. E.Şvarnadze buna etiraz etməsi

1995-ci ilin avqustunda avtomabil qəzasında ya-

ralanması ilə nəticələndi.

110

Qərbi Kaspi Universiteti

p-ISSN 2789-4606

Elmi Xəbərlər № 2, 2022

(Humanitar elmlər seriyası)

e-ISSN 2789-4614

Rusiya, Azərbaycan və Türkiyə dövlətlərin

hər birini qarşılıqlı fəaliyyətə, yaranmış prob-

lemi həll etməyə sövq edən addımlar atıb. Azər-

baycan son illər öz mövqelərini Rusiyaya çatdıra

bildi. Azərbaycan regionda sülhün tərəfdarı ol-

duğunu diplomatik gedişi ilə bildirdi. 44 günlük

Vətən Müharribəsi ilə Azərbaycan regiondakı

etnik mənşəli və ərazi münaqişlərini tezliklə re-

gion dövlətlərinin ərazi bütövlüyü daxilində

həllinin mümkün olduğunu nəinki Rusiya elita-

sına, hətta dünyanın böyük dövlətlərinə çatdıra

bildi. Rusiya, Azərbaycan və Ermənistan arasın-

dakı münaqişəni nizamlanmasında iştirak

etməklə öz ətrafında pantürkist məkan yarat-

mağa çalışan Türkiyənin olması ilə bağlı əbədi

qorxuların olmayacağının əsas təminatıdır. Bu-

nun qarşısını almaq üçün Rusiya Qarabağla

bağlı prosesdə fəal iştirak etməyə borclu idi. Ru-

siya və Türkiyənin münaqişənin nizamlanması

ilə bağlı qarşılıqlı fəaliyyətini qiymətləndirərkən

belə bir formatın formalaşmasının hansı fonda

baş verdiyini anlamaq vacibdir. Rusiyanın

Qərblə son dərəcə gərgin münasibətləri onun 44

günlük müharibə sonrası regionda öz geosiyasi

mövqelərini möhkəmləndirməyə məcbur edirdi.

İstər Moskva, istərsə də Ankara regionda hər

hansı siyasi addımı atarkən “Amerika fakto-

runu” nəzərə almalıdırlar. Lakin Ukraynaya Ru-

siyanın hücumu rəsmi Vaşiqtonun hələ ki

Cənubi Qafqaz siyasətini birqədər ləngitdi.

Cənubi Qafqazda Rusiya-Türkiyə əməkdaşlığı

asan olmayacaq, lakin hər iki ölkənin bu yolda

öz milli vəzifələrini bir-birinə qarışmadan, ək-

sinə, qarşılıqlı fəaliyyəti gücləndirməklə usta-

lıqla həll etmək imkanı var.

Ankaranın uğurlu diplomatik gedişi onun

Cənubi Qafqazda tərəfdaşı Azərbaycan və Gür-

cüstan üçün hərbi qələbə qazana bilən güclü

oyunçu kimi imicini artırdı. Eyni zamanda,

Kreml sülh müqaviləsinin Rusiyanın iştirakı ilə

olsa da Türkiyənin regionda sülh və sabitlik

üçün əsas maneələrdən biri olan münaqişənin ni-

zamlanmasında rolu danılmazdır. Lakin buna

baxmayaraq, regionda vəziyyət hələ də çox

kövrəkdir. Rusiya sülhməramlılarının sürətlə

gəlişinə baxmayaraq, sazişin bəzi əsas aspekt-

ləri, o cümlədən Ermənistan qoşunlarının Dağlıq

Qarabağdan çıxarılması hələ də həyata keçi-

rilməyib. Noyabrın 10-da Moskvanın möhür-

lədiyi sazişdəki saat bombası ondan ibarətdir ki,

bu sənəddə “Dağlıq Qarabağın” gələcək statu-

sundan bəhs edilmir. Beş ildən sonra Bakının

Rusiya sülhməramlı qoşunlarının öz ərazisindən

çıxarılmasını tələb etmək üçün hüquqi əsasları

olacaq və Qarabağa hərbi güclə tam nəzarəti

bərpa edə biləcək. Bunun baş verməsi isə Kreml

üçün xoşagəlməz dilemma yaradacaqdı. Rusiya-

nın geri çəkilməsi ehtimal ki, Azərbaycanın re-

gion geosiyasətində uğuru deməkdi. Rusiya

sülhməramlılarının qalması isə onların Azərbay-

canla əlaqələrinə xələl gətirəcək və çoxlu

beynəlxalq tənqidlərə səbəb olacaqdı. Ona görə

də Rusiya çox güman ki, bu dar fürsət

pəncərəsindən istifadə edərək diplomatiya yolu

ilə regionda qalmasını saxlayacaqdır. Hələlik

missiyanın qeyri-mümkün olduğu görünür. Dö-

yüş meydanında əhəmiyyətli təsir rıçaqları əldə

edən Bakı danışıqlarda mövqeyini yaxşılaşdırıb

və çətin ki, “Dağlıq Qarabağ” üçün çoxlu muxta-

riyyət qəbul etsin. Eyni zamanda, erməni

cəmiyyəti hətta ilkin emosional sarsıntı aradan

qalxdıqdan sonra da çətin ki, daha çevikləşsin və

İrəvan acınacaqlı reallıqla üzləşməyə məcbur-

dur. Rusiyanın ABŞ ilə əlaqələri pozulduqda,

kompromis tapmaq üçün beynəlxalq diplomatik

səylərin gözləniləcəyini təsəvvür etmək çətindir.

Xüsusən də Rusiyanın Ukraynaya hücumu ABŞ

və Aİ ilə münasibətlərin pik həttinə çatdırdı ki,

Cənubi Qafqaz regionunda da çox təhlükəli

vəziyyətə salır və qarşıda çoxlu risklər var

Cənubi Qafqaz Türkiyənin siyasi, iqtisadi və

mədəni əlaqələri ilə təsirini artıra biləcəyi yeni

bir ərazidir. Belə şəraitdə Mərkəzi Asiyada baş

verən hadisələr Qafqazdakı beynəlxalq vəziy-

yətdən asılı olaraq dəyişməkdədir. XIX əsrdə

başlayan “Böyük Oyun” ideyasına sonralar

Qafqaz bölgəsi də aid edilmiş və iki imperiya

arasında tarixən gedən bu oyun sonralar bölgə

xalqları arasında gərginliyi yol açmışdır. Keçən

əsrin sonlarında bölgədə siyasi maraqları olan

ABŞ və Aİ tarixən bölgə ilə siyasi və qohumluq

əlaqələri olan Türkiyədən istifadə etməyə çalı-

şırdılar. Onların əsas istəyi Sİ - nın varisi olan

Rusiyanın bölgədəki təzyiqlərini azaltmaq və

Xəzər enerji resurslarını sərbəst və təhlükəsiz

Qərb bazarlarına daşımaq idi. Əsas məqsəd-

lərdən biri Rusiyaya alternativ “cənub enerji

dəhlizini” qurmaq idi ki, xüsusən Rusiyada

V.Putinin iqtidara gəlməsindən sonra bu məsələ

problem olmuşdur. Ankaranı Moskva ilə qarşı-

laşdırmağa çalışan Qərb dövlətləri müəyyən

111

M. ƏSƏDOV

“Yeni böyük oyun” un münaqişə və əməkdaş-

lıq bölgəsi Gürcüstan: Türkiyə və Rusiya

rəqabətində

dərəcədə buna nail olsalar da, bölgədə sonbaş

verən hadisələr xüsusən, Ermənistan - Azərbay-

can arasındakı 44 günlük müharibədən sonra

bölgədə sülhü və sabitliyi yaratmaq məqsədi ilə

Türkiyə - Rusiya əməkdaşlığı Qərbin planını puç

eledi. Başqa bir tərəfdən bölgə ilə siyasi, iqtisadi

və mədəni əlaqələdə olan Türkiyə bu

məqsədlərini həyata keçirmək üçün bəzi həllini

gözləyən məsələlər vardır ki, tezliklə həll olun-

malıdır. Lakin regiondakı geosiyasi vəziyyət və

böyük dövlətlərin maraqları bu məsələlərin

xüsusi ilə “dondurulmuş” ərazi münaqişlərinin

həllini gələcək zamanlarda həllini görsətmir. La-

kin Türkiyə regionda bu problemlərin çoxunu

həll edə bilməsə də, bəzi məsələlərin həllində

köməkçi ola bilər. Türkiyə bölgədə öz mənfəəti

üçün sülh və sabitliyi qorumaq məqsədi ilə

➢ regionun aparıcı dövlətlərindən olan

Gürcüstan və Azərbaycanla yüksək səviyyədə

münasibətlər qurub və özünü regionda hər iki

dövlər üçün etbarlı müttəfiqi olmalı;

➢ Azərbaycan və Gürcüstanın xarici si-

yasətində region qonşuları ilə problemlərinin

həllinə kömək etmək və ona hər sahədə dəstək

olmalıdı;

➢ Cənubi Qafqazda sülh bərqərar olduqdan

sonra bu ölkələrlə müdafiə yönümlü təhlükəsiz-

lik əlaqələri qurmalı;

➢ İqtisadi sistem mübadiləsi və əməkdaşlı-

ğının həyata keçirilməsinin bütün aspektlərində

kömək etmək və hər cür özəl təşəbbüsləri təşviq

etməli;

➢ Türkiyə, region ilə mədəniyyət, iqtisa-

diyyat və sosial baxımdan yaxınlaşmasına şərait

yaratmaqla İranın Rusiyanın dini və iqtisadi

təsiri altına düşməsinin qarşısını almalı.

Nəticə

İkinci Dünya Müharibəsindən sonrakı xarici

və təhlükəsizlik stratejisini Sİ – ın təcavüzkarlıq

mövqeyini dəfn edilməsi və öz siyasətini Qərbə

inteqrasiya fonunda quran Türkiyə, Soyuq mü-

haribənin qurtarması ilə SSRİ- nin dağılmasını

xoş görmüşdür. Lakin NATO üzvü olan bir döv-

lətin həmin dönəmdə Cənubi Qafqaz və Orta

Asiyada gedən siyasi proseslərə müdaxilə

etməsi mümkün deyildi. Şərqi Avropada liberal

demokratiyaların yaranması Qərbi Avropa ilə

Rusiya arasında bufer zona yaratsa da, Türkiyə

hələ də yaxın qonşuluğu ilə bağlı davam edən

qeyri-müəyyənliklərə görə təhlükə hiss etmək-

dədir. Ermənistan, Rusiyanın Cənubi Qafqazda

yeganə müttəfiqidir (Gürcüstan ABŞ-ın təsir

dairəsindədir, Azərbaycan isə Rusiya ilə bütün

iqtisadi və insani əlaqələrilə Türkiyənin Avra-

siya layihəsinin bir hissəsidir). Ermənistan, Ru-

siyanın təsir dairəsini tərk etdikdən sonra Cənubi

Qafqaz nəhəng Türkiyə-Qərb qurşağına çev-

riləcəkdir. Türkiyə isə Rusiyanı Yaxın Şərqdə

qaşısını kəsəcək, həm də Cənubi Qafqaz

bölgəsindəki siyasi vəziyyəti və sabitliyi poz-

mağa çalışan bütün qüvvələr üçün maneə ola-

caqdır. Bölgədə böyük güclər arasında gedən

Böyük Oyunda Türkiyə hələ ki, tamaşaçı kimi

iştirak edir. ABŞ-ın cəhdləri qısa müddətdə

özünə zərər verəcək nöqtədədir. Bu kontekstdə

Azərbaycan xüsusilə 44 günlük müharibədən

sonrakı vəziyyətin böyük əhəmiyyəti var. Azər-

baycandakı hər hansı bir gərginliyin Türkiyəyə

əks-səda verə biləcəyi ehtimalı ilə yanaşı, həm

də dəstəklədiyi və verdiyi məsuliyyətdən irəli

gələn bir hiss vardır.

Türkiyə, Cənubi Qafqazın ən çox Qərb

pərəstliyi ilə seçilən dövləti Gürcüstan siyasi

əlaqələrində ehtiyatlı olmalıdır. Belə ki, Tiflisin

Qərbə doğru yönəlməsi xüsusən, rəngli inqilab-

dan sonra M.Saakaşvilinin hakimiyyətə gəlməsi

Gürcüstanda antirus meyillərinin artması Tür-

kiyənin əsas ticarət tərəfdaşı olan Rusiya ilə

bölgədə daha həssas davranması ilə nəticələndi.

Başqa bir tərəfdən Türkiyənin enerji idxalatçı-

sından ixracatçısına çevrilməsinə imkan yaradan

Xəzər dənizi enerji resurslarının təhlükəsiz Gür-

cüstan üzərindən Qərb bazarlarına nəqli Ankara

və Tibilisinin ümümi maraqlarıdır. Gürcüstan,

Türkiyənin xarici siyasətinin mühüm ekspansi-

yalarından birinə çevrilən Cənubi Qafqaz və

Orta Asiyanın təhlükəsizliyi, Türkiyənin bölgə-

yə çıxışı üçün qısa müddətdə regional ge-

osiyasətini həyata keçirmək üçün ən mühüm

bölgə ölkəsidir. Türkiyənin bölgədə Rusiya və

Qərb təsirini uzaqlaşdırmaqla bəzi hədəflərə

çatmaq niyyətindədir:

➢ Türkiyə bölgədə təhlükəsizliyi təmin

etməklə əsas ticarət tərəfdaşı olan Rusiya ilə

nəqliyyat marşrutları üçün rahat keçid zonası ya-

ratmaq;

➢ Bu bölgəni Rusiya ekspansionizminin

dirçəlməsi ehtimalına qarşı bufer zonasına çe-

virmək:

➢ Türkiyə iqtisadiyyatını gücləndirmək

üçün qarşılıqlı maraq prinsipini qorumaq şərti ilə

bölgənin iqtisadi potensialından faydalanmaq:

112

Qərbi Kaspi Universiteti

p-ISSN 2789-4606

Elmi Xəbərlər № 2, 2022

(Humanitar elmlər seriyası)

e-ISSN 2789-4614

Beləliklə, aparılan tədqiqatın nəticəsində Ru-

siya və Türkiyənin Cənubi Qafqazda uzun-

müddətli siyasi rəqabətinə baxmayaraq, Moskva

indi bölgədə Ankara ilə əməkdaşlığa daha

açıqdır. Rusiyanın gözləntilərini yerinə ye-

tirməməsi nəticəsində Gürcüstan üzünü Rusiya-

dan Qərbə və ABŞ-a çevirdi. Bu vəziyyət həm

də Gürcüstan və Türkiyə arasında ikitərəfli mü-

nasibətlərin inkişafında dönüş nöqtəsi oldu. Gür-

cüstan ölkə daxilindəki etnik mənşəli və ərazi

münaqişələrini Rusiya ilə deyil, ABŞ və

beynəlxalq təşkilatlar NATO və BMT vasitəsilə

həll etməyə meyllidir. Bu səbəbdən ilk növbədə

ABŞ və NATO-nun ən yaxşı müttəfiqi olan

sərhəd qonşusu Türkiyə ilə münasibətlər yaxşı

səviyyədə olmalıdır. Bundan başqa, Gürcüstanın

NATO-ya daxil olması üçün həyata keçirdiyi hər

cür fəaliyyətə ən çox dəstək verən ölkə Tür-

kiyədir.

ƏDƏBİYYAT SİYAHISI:

1. Arı T. Orta Asya ve Kafkasya. “Reka-

betten İşbirliğine” MKM Yayıncılık 2010,

Bursa. s. 107-108

2. Aslanlı Aras. QLOBAL SİYASƏTDƏ

QAFQAZ: 22 İL ƏVVƏL VƏ İNDİ.

20.05.2013 http://www.qafsam.org/page/469/az

3. Aydın M. Turkish Policy Toward the Ca-

ucasus. The Quarterly Journal. No.3, 02 Sep-

tember

4. Aydın M. Büyük Oyun'dan Öz Büyük

Oyun'a Avrasya'da Demokrasi ve Güç Mücade-

lesi 08 Eylül 2005 http://www.mustafaay-

din.gen.tr/c/443/buyuk-oyundan-oz-buyuk-

oyuna-avrasyada-demokrasi-ve-guc-mucadelesi

5. Alakbarov R. Türkiyenin Kafkasya poli-

tikası. https://www.acade-

mia.edu/9058972/T%C3%BCrkiyenin_Kaf-

kasya_politikas%C4%B1

6. Bahadır T. Amerika Birleşik Devletleri,

Orta Asya ve “Yeni Büyük Oyun”. Elektronik

Siyaset Bilimi Araştırmaları Dergisi. Ocak 2014

Cilt: 5 Sayı:1 s 16. ss 15-28

7. B. Napolyon'un 10 Kasım 1804'te Prusya

Kralı'na yazdığı mektuplarda. Correspendance

de Napoleon (Paris 1862) X60, NO 8170 Esra

Diri. Uluslararası İlişkiler Kütüphanesi.s 3 ss 3-

41 8. Cənubi Qafqazın geosiyasi mənzərəsi:

mürəkkəblik və risklər fonunda. 29.03.2019.

Bakı, 29 mart. AZƏRTAC. https://azer-

tag.az/xeber/Cenubi_Qafqazin_geosiyasi_men-

zeresi_murekkeblik_ve_riskler_fonunda-

1263163

9. Cohen A. The New Game: Oil Politics in

the Caucasus and Central Asia. The Thomas A.

Roe Institute of Economic Policy Studies. 1996.

p 5

10. İbrahimov A, Mutluer M. Güney Kaf-

kasya’ da Türkiye- Rusya etkileşimi. Soğuk Sa-

vaş sonrası sosyal, ekonomik ve siyasal gelişme-

ler bağlamında Güney Kafkasya. İzmir Iksad

Publications – 2021 s 7

11. Igolkin, A., 2004. Early Lessons of Mu-

tually Beneficial Cooperation, Oil of Russia. Oil

of Russia. Available at:

<http://www.oilru.com/or/17/230/> .

12. Искусство компромисса. Как Россия и

Турция формируют новую реальность на

Южном Кавказе Нана Хоштария "Москва-

Баку" 04.02.2021 https://moscow-

baku.ru/news/politics/kak_rossiya_i_turt-

siya_formiruyut_novuyu_real-

nost_na_yuzhnom_kavkaze/

13. Karadeniz Ekonomik İşbirliği ve Tür-

kiye, Harp Akademileri Komutanlığı, İstanbul,

Harp Akademileri Basımevi, 1995, s. 2.

14. Kiçik dövlətlərin müdafiə strategiyasının

müqayisəli təhlili: gürcüstan və ermənistanın

nümunəsində

15. Кoppiters B. Грузия в Европе. Идея

периферии в международных отношениях -

http://poli.vub.ac.be/publi/etni-3/coppie-

ters1.htm

16. Larenkov A. «Большая игра» в

Каспийском регионе. Главным

инструментом влияния России в соседних

государствах должна стать «мягкая сила»19

декабря 2017 https://svpressa.ru/blogs/ar-

ticle/188970/

17. Markedonov S. “NATO Looks to the Ca-

ucasus,” National Interest, 17 May 2012,

https://nationalinterest.org/commentary/nato-lo-

oks-the-caucasus-6933.

18. Memmedov, A. Güney Kafkasya'da Et-

nik Çeşitlilik ve Çatışma. Yayımlanmamış An-

kara Üniversitesi 2002 Ankara. 73-74

19. Mirzəyev İ. «Большая игра» на

Южном Кавказе. \\ Журнал «Свободная

мысль-XXI» 25 iyul 2005

113

M. ƏSƏDOV

“Yeni böyük oyun” un münaqişə və əməkdaş-

lıq bölgəsi Gürcüstan: Türkiyə və Rusiya

rəqabətində

20. Ruseckas L. “State of the Field Report:

Energy and Politics in Central Asia and the Ca-

ucasus.” Access Asia Review, 1998.s. 21

21. Süleymanov E. Filip Černý. The Sout-

hern Caucasus Pipelines and the Caspian “Oil

Diplomacy” The issue of transporting Caspian

oil and natural gas to world markets. RIPS, Vol.

11, núm. 4, 2012, 77-105. p 80-81

22. Sancak, K., Gürcistan‟ın Kafkasya‟daki

Yeri, Marmara Üniversitesi Ortadoğu ve İslam

Ülkeleri Enstitüsü Yayımlanmamış 2000, s. 18.

23. Şükürova Ü. Qafqazda başlayan yeni

“böyük oyun”. 23 Noyabr 2021. https://hurriy-

yet.az/az/post/qafqazda-baslayan-yeni-boyuk-

oyun-352643

24. The South Caucasus: a challenge for the

EU, Chaillot Papers n°65, December 2003, EU

Institute for Security Studies, Paris, p. 164-168

25. Torbakov I. Turkey-Russia: Competition

and Cooperation. 27 December 2002. https://eu-

rasianet.org/turkey-russia-competition-and-coo-

peration

26. Uludağ, B. (1999). Sovyetler Birliği ve

Sonrası Dönemde Kafkasya'daki Ulusçu Ayrı-

lıkçı Akımlar. Yayınlanmamış Doktora Tezi,

Ankara Üniversitesi, Ankara. 601-602

27. Young M. In an interview, Alexander

Gabuev discusses the Nagorno-Karabakh conf-

lict and identifies winners and losers. November

12, 2020. https://carnegie-mec.org/diwan/83207

28. Voskanyan A. О комплементаризме и

возможных моделях европейской

интеграции стран Южного Кавказа -

http://scirs.org.ge/russian/analytic/ro-

und_three/voskanyan.htm.

Мурад Ельчин оглы АСАДОВ

Диссертант кафедры дипломатии и современных интеграционных процессов

Бакинского Государственного Университета

ГРУЗИЯ, ЗОНА КОНФЛИКТА И СОТРУДНИЧЕСТВА В «НОВОЙ БОЛЬШОЙ

ИГРЕ» В КОНКУРЕНЦИИ МЕЖДУ ТУРЦИЕЙ И РОССИЕЙ

Резюме: Вхождение Грузии в повестку дня международных отношений можно оценивать с разных

сторон. Чтобы правильно понять нынешнее положение Грузии, в первую очередь необходимо оценить

информацию о ее геополитике, геокультуре и геоэкономике. В данном исследовании анализируется

политическая ситуация в регионе Южного Кавказа в начале XXI века, процесс двусторонней и

многосторонней интеграции и условия, необходимые для ее реализации, место и значение региона в

«Новой большой игре» больших стран. В статье также рассматриваются сложные вопросы на Южном

Кавказе, турецко-российское соперничество перед лицом многообещающего потенциала, а также

место и значение этого соперничества в их региональной политике. Проанализировано влияние

результатов войны между Азербайджаном и Арменией на турецко-российскую региональную

политику. Помимо глобальных факторов, статья призвана объяснить динамику и развитие региона, а

также серьезную конкуренцию между странами региона.

Ключевые слова: Южный Кавказ, Турция, Грузия, «Новая большая игра», геополитика.

114

Qərbi Kaspi Universiteti

p-ISSN 2789-4606

Elmi Xəbərlər № 2, 2022

(Humanitar elmlər seriyası)

e-ISSN 2789-4614

Murad Elchin ASADOV

Ph D studient of the Department of Diplomacy and

Modern Integration of Baku State University

"NEW GREAT GAME" CONFLİCT AND COOPERATİON AREA GEORGİA: TUR-

KEY AND RUSSİA İN COMPETİTİON

Abstract: Georgia's inclusion in the agenda of international relations can be assessed from various angles. In

order to properly understand the current situation of Georgia, first of all, it is necessary to evaluate the infor-

mation about its knowledge of geopolitics, geoculture and geoeconomics. This study analyzes the political

situation in the South Caucasus at the beginning of the XXI century, process of bilateral and multilateral in-

tegration of the region's states and conditions necessary for the implementation of this process, place and im-

portance of the region in the "New Great Game". The article also examines complex issues in the South Cau-

casus, Turkish-Russian rivalry in the face of promising potential, place and significance of this rivalry in their

regional politics. The results of the Azerbaijani-Armenian war were analyzed in the regional policy of Turkey

and Russia. In addition to global factors, the article aims to explain the dynamics and development of the

region, as well as serious competition between the countries of the region.

Key words: South Caucasus, Turkey, Georgia, "New big game", geopolitics

Daxil olub: 09.08.2022