115

Qərbi Kaspi Universiteti

p-ISSN 2789-4606

Elmi Xəbərlər № 2, 2022

(Humanitar elmlər seriyası)

e-ISSN 2789-4614

Ağalar Vaqif oğlu Qəribov

Qərbi Kaspi Universitetinin müəllimi

Bakı Dövlət Universitetinin doktorantı

E-mail: Ağalar.qeribov@gmail.com

İCTİMAİ İNKİŞAFIN ƏSASLANDIRILMASINA DAİR FİXTENİN FƏLSƏFİ-HÜQUQİ

BAXIŞLARI

Xülasə: Məqalədə Fixtenin fəlsəfəsi müstəvisində cəmiyyət və dövlətin eyniləşdirilməsinin

yanlışlığı, insanın siyasi varlıq kimi qiymətləndirilməsinin əhəmiyyəti, dövlətin quruluşu ilə

idarəetmə formasının fərqliliyi, dövlətin idarəetmə formasının cəmiyyətin və ayrılıqda götürülmüş

vətəndaşın rifahına təsiri kimi məsələlərə toxunulur və təhlil edilir. Həmçinin məqalədə Fixtenin

dövlət və cəmiyyətə dair baxışları klassik alman fəlsəfəsinin digər nümayəndəsi - Kantın baxışları ilə

komparativist qiymətləndirmə formasında təqdim edilir.

Açar sözlər: Fixte, dövlət, hüquq, siyasət, azadlıq, fərdi, ümumi.

UOT: 32

DOI: 10.54414/dnfo9128

Giriş

Klassik alman fəlsəfəsinin bütün tarixi

mövcudluq arealından qırmızı xətt kimi keçən

başlıca ideya insan həyatında rasionallığın,

deməli, azadlığın həyata keçirilməsinin sonsuz

formasına çevrilir. İdealist klassik alman

filosofları üçün bəşəriyyət tarixində ən təsirli və

əhəmiyyətli məqam dövlət ideyasıdır. Lakin

eyni zamanda dövlət cari mövcudluğu ilə həm də

insan azadlığının məhdudlaşdırıcısı kimi çıxış

edir. Bu kolliziyanın həlli klassik alman

filosofları pleyadasında vacib mövqe tutan Fixte

üçün xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Bəs Fixteyə

görə dövlət azadlığının düsturu nədən ibarətdir?

Fixte ictimai inkişafı dövlətlə necə əlaqə-

ləndirir? Fixtenin azadlığı anlama prosesini xilas

edəcəyi fəlsəfə daşı nədir?

Bu ziddiyyəti həll etmək üçün ilk növbədə

siyasəti varlıq səviyyəsində qiymətləndirmək,

siyasi prosesin subyekti kimi çıxış edən ictimai

strukturlar səviyyəsində siyasət subyektinin

fəaliyyəti kimi nəzərdən keçirmək lazımdır.

Hərçənd Fixte hesab edirdi ki, sosial

strukturların nəzərdən keçirilmə obyekti kimi

tanınması onların ilkin prinsipdən çıxarılmasını

(deduksiyasını) tələb edir. Belə deduksiyanın

əsasında Fixte insanın şəxsiyyət kimi müəyyən

etdiyi mütləq məqsədini və ya insanın özü ilə

razılaşmasını əsas qismində götürür. Heç nəyin

insana zidd olmaması üçün ondan kənarda

obyektiv reallıq mövcud olmalıdır. Belə ziddiy-

yətlər mədəniyyətin fəaliyyətində aradan

qaldırılır. “Heç bir şey onun anlayışlarına zidd

olmamalıdır ki, onlara uyğun olan obyektin

varlığı və ya olmaması ona ümumiyyətlə biganə

qalmasın, həm də onlara uyğun gələn bir şey də

həqiqətən verilməlidir. Onun Məndə ifadə edilən

bütün anlayışları üçün qeyri-Məndə müvafiq

ifadə, əks obraz verilməlidir” [3, səh. 456].

Ağlın anlayışlarının obyektivləşdirilməsi təfək-

kür ehtiyacıdır, mədəniyyət universalın təkliyə

təcəssümündən başqa bir şey deyil.

Əsas mətn

Fixte insanın rasionallığını insanın

rasionallığa uyğun hərəkəti və təfəkkürü ilə,

insanın Mənini dərk etmək və özünü dərk etmək

qabiliyyəti ilə yanaşı, özü kimi rasional varlıq-

ların ondan kənarda verilməsi ehtiyacı ilə

birlikdə götürməyi tələb edir.

Ağılın qeyd-şərtsiz ehtiyacı, onun xaricində

olan digər rasional insanların mövcudluğudur.

Fixte, nəhayət, başqa Mən vasitəsilə cəmiyyəti

deduksiya etmək üçün məndən qeyri-Mən əldə

etmək nümunəsini götürərək, başqa insanları saf

Məndən çıxarmağı tələb edir. Fəaliyyətin

məqsədəuyğunluğu xarici aləmdə rasional

prinsipə xasdır, lakin Fixtenin fikrincə, azadlıq

vasitəsilə əldə edilən müxtəlifliyin birlikdə

uyğunluğu fenomendə rasionallığın ən doğru və

dəyişməz xüsusiyyəti olardı. [3, səh. 457]

Çətinlik yaradan məqam azadlıq vasitəsilə

başqa insanların varlığını necə dərk etməkdir.

Hərəkətin özü birbaşa səbəbin təbiətini gös-

tərmir. Azadlıq da fakt kimi təsbit edilə bilməz.

116

A. QƏRİBOV

İctimai inkişafın əsaslandırılmasına dair

Fixtenin fəlsəfi-hüquqi baxışları

Fixte iddia edir ki, hətta şüurumuzda da azadlığı

təsəvvür edə bilmirik. Fixteyə görə,

hərəkətimizin motivini dərk edə biləcəyimiz

yeganə mənbə azadlıqdır: “Azadlıq vasitəsilə

reallaşdırdığımız hərəkətlərdən Kantçı

terminologiyasından istifadə edərək, anlayışlara

uyğun qarşılıqlı əlaqə, məqsədəuyğun bir icma

ortaya çıxır və mən bunu cəmiyyət

adlandırıram”. [8, səh. 125]

Fixte insanı sosial varlıq adlandırır. İnsanın

bu cür qiymətləndirilməsi tarixi hələ Platon və

Aristoteldən başlanır. Aristotel insanı ictimai

heyvan kimi təyin etdi. Bu ənənə Hobbsdan

başlayaraq, ictimai müqavilə nəzəriyyəsi ilə

tamamilə kəsildi. Fixte, öz növbəsində,

cəmiyyəti dövlətdən fərqləndirir, lakin cəmiyyət

tərəfindən o, insan cəmiyyətinin son vəziyyətini

başa düşür ki, dövlətə olan ehtiyac aradan

qalxacaq, çünki güc və hiylə ehtiyacı aradan

qalxacaq və ağlın hökmranlığı gələcək. Deməli,

cəmiyyətin məzmunu özlüyündə bir məqsəd

kimi azadlıq vasitəsilə qarşılıqlı əlaqədir.

İstənilən sonsuz məqsədə çatmaq mümkün

deyil, çünki o, ideal kimi formalaşır. Amma

ideala olan həvəs azadlıq vasitəsilə müxtəlif

inkişaf səviyyələrinə çatmış insanların qarşılıqlı

əlaqəsini yaradır. Cəmiyyət mədəni inkişafın

müəyyən səviyyəsini xarakterizə edən bacarıq

kimi çıxış edir.

Cəmiyyət ilkin olaraq öz tərifini insanın

mütləq məqsədiylə - özü ilə razılaşmasıyla

əlaqələndirir. Bunun vasitəsilə cəmiyyət tabe-

çilik, subordinasiya deyil, onun əksinə olaraq

qarşılıqlı əlaqəlilik və koordinasiya kimi çıxış

edir.

Fixtenin fəlsəfəsində Russonun təsiri altında

sonralar Hegel tərəfindən “Ruhun fenome-

nologiyası”nda işlənmiş ağa və qul dialektikası

mövzusu necə meydana çıxması da maraqlı

məqamlardan biridir.

Fixte göstərir ki, “əgər insanlar özlərindən

kənarda arzulanan rasional varlıqların azad

olmasına imkan vermək istəmirlərsə, onda onlar

yalnız nəzəri qabiliyyətinə arxalanırlar, sərbəst

praktik rasionallığa deyil; digər insanlarla bir

cəmiyyətə girmək istəmirlər, əksinə daha çevik

heyvanlar kimi onlara hakim olmaq istəyirlər və

sonra ictimai istəklərini öz aralarında ziddiyyətə

çevirirlər”. [9, səh. 79]

İctimai məzmun kimi azadlıq başqa bir şəxsin

vasitə kimi istifadəsini qadağan edir. Üstəlik,

azadlıq başqa insana onun azadlığının əleyhinə

yaxşılıq etməyi qadağan edir. Fixte xalq

üzərində hökumət qəyyumluğunun patriarxal

formalarına qarşı Kantın arqumentlərini

təkrarlayır.

Beləliklə, insan, Fixteyə görə, ictimai

varlıqdır. Cəmiyyət mədəniyyətdə inkişaf

etdirilən bacarıqlara aiddir. Ona görə də ideal

cəmiyyəti tarixdən kənar olan mütləq məqsəd

kimi şərh etmək olar: tarixdən əvvəl və sonra.

Qeyd etmək lazımdır ki, Fixtenin xalis Məndən

çıxardığı cəmiyyət real sosial və dövlət

vahidlərinin empirik mövcudluğu ilə eyniləş-

dirilmir. Eyni şəkildə cəmiyyətdə əmkal vəziy-

yətinə bölünmə də xalis prinsip kimi təqdim

edilir ki, bu da faktiki cəmiyyətlərin real

təbəqələşməsini deyil, ayrı-ayrı şəxslərin və

qrupların ümumi əmək bölgüsündə “saf ağıl

anlayışlarına görə” iştirakını nəzərdə tutur.

Əmək bölgüsünü, mülkləri daşıyan icmaya

dövlət, hüquq, ruh və mədəniyyət sferası əlavə

edildikdə, bu, cəmiyyətin deduksiyası deməkdir.

Fixte özünün məcburi olaraq özü üçün qəbul

etdiyi və buna görə də sosial dünyanı dəyişdirən

insan mənliyinin konstitusiya qabiliyyətini

aydınlaşdırmağı öz məqsədinə çevirir.

Tarixi dünyada ictimai varlıq dövlət şəklini

alır. Ona görə də dövlət tarixdə özünü göstərə

bildiyi dərəcədə ictimai mahiyyət daşıyıcısıdır.

İlk növbədə, Fixte dövlətin sırf hüquqi

institut kimi anlayışını rədd edir. O, belə tərifi

səthi və dünyəvi hesab edir. Qanunun aliliyi

insan birliyinin mütərəqqi, lakin tam olmayan

ideal formasıdır.

Dövlət süni bir qurumdur. İdeyanın reallıqda

reallaşmasıdır, ona görə də o, onun reallaşmasını

ideyada, deməli, dövlət həyatında hər bir fərdin

reallaşdırılmasının zəruriliyində görür. Həqi-

qətən də dövlət müəyyən bir ünsiyyət forması

kimi insanlardan başqa özünü göstərə bilməz.

Məhz o ümumidir ki, onun sayəsində fərd özünü

cinsin üzvü kimi hiss edir. Eyni zamanda,

dövlətə hər kəs deyil, yalnız öz içində tab gətirə

bilən və bu əlaqəni, ümumini daşıya bilənlər

məşğul olur. Bu ümumilik bu ideyaları özündə

cəmləşdirən ideyalar və fəaliyyətlər vasitəsilə

insana xasdır. İnsan öz mənəvi inkişafı ilə

ideyanı dərk etmək qabiliyyətinə malik olur və

bununla da ideya ayrı-ayrı şəxslərin fəaliy-

yətində zahiri ifadə alır.

117

Qərbi Kaspi Universiteti

p-ISSN 2789-4606

Elmi Xəbərlər № 2, 2022

(Humanitar elmlər seriyası)

e-ISSN 2789-4614

Fixte dövlət anlayışında dövlətin formalaş-

masında ruhun hərəkətinin diqqətəlayiq dialek-

tik ikiləşməsini fərqləndirir. Bunun mənası

ondadır ki, ideyadakı fərdin hər bir həyatı

ümumi üçün bir həyatdır və deməli, bu ümu-

minin, yəni dövlətin həyata keçirilməsidir. Və

əksinə, ayrı-ayrı şəxsləri ideyanın həyata

keçirilməsinə cəlb edən dövlət onlarda özünü

reallaşdırır. Fərdi növün həyatında həll etmək

yuxarıda kifayət qədər izah edilən fikrin

formasını fərdlərdə xarici reallaşma və ifadə

vermək deməkdir. [3, səh. 504]

Lakin dövlət yalnız ruhun həyatı deyil.

Dövlət sosial quruluşdur, öz fəaliyyətində fərdlə

cəmiyyət arasında münasibətlərə vasitəçilik

edir. Fərdi iradə və cəmiyyətin iradəsini

vasitələndirir. Dövlət orqanlarının fəaliyyətinin

əsas xüsusiyyətlərindən biri qanuniləşdirilmiş

zorakılıq və ya məcburiyyətdir.

Məcburiyyət haradan qaynaqlanır? Burada

yadda saxlamaq lazımdır ki, insanların

əksəriyyətinin ruhunda ideyanın həyatı

mümkün, dolayı xarakter daşıya bilər. Hər insan

bir ideya vasitəsilə yetkinləşib, özünü dərk

etmir. Nəticə etibarı ilə dövlətin müəyyən bir

qurum kimi fəaliyyəti məcburi xarakter daşıyır.

Dövlətin insanlara təsiri onlara məmnuniyyət

gətirmir, çünki bu təsir faktının özü fərdin

onların həyatında üstünlük təşkil etməsindən

xəbər verir. İdeyada mənəvi müstəqilliyə nail

olmuş şəxs üçün dövlət ancaq cəmiyyətin

məqsədlərini təzahür etdirən, onların həyata

keçirilməsi qaydasını göstərən birlikdir. Belə bir

şəxs üçün dövlətin heç bir məcburiyyəti yoxdur.

Fixte insanın dövlətə xidmətinin fədakarlıq

xarakterini vurğulayır.

Aydınlaşdırmaq lazımdır ki, Fixte təkcə

ideya ilə başa düşmür, nə də müstəsna olaraq

dövlət ideyası. Əks halda, onu ideokratiya və

totalitarizm tərəfdarı kimi, ya da G. F.

Şerşeneviçin etdiyi kimi, sosialist nəzəriyyəçisi

kimi qələmə verməliyik. [10, səh. 476]

Fixtenin yanaşması bir qədər fərqlidir.

İstənilən ideya (Platonun at, süfrə və s. İde-

yalarını çıxmaq şərtilə) müəyyən formalarda

ilahi birliyi ifadə edən ümumi ideyadır: geniş

mənada sənət, cəmiyyətin, elmin, dinin təşkili,

dövlət özünü dərk edir. Dövlət nəinki mümkün

edir, həm də insanı bir ideya kimi reallaşdırmağa

məcbur edir. Yalnız belə bir hərəkat vasitəsilə o,

özünü dərk edə bilər. Təbii ki, insanın dövlət

qarşısında onun müdafiəsi kimi vəzifələri var.

Amma inkişaf etmiş insan üçün universal və ya

ideya konkret olaraq öz daxilindədir və ideyanın

anı onun bütövlüyünə zidd ola bilməz, ideyanın

təcəssümü “özü üçün azad və aydın sənət

institutudur, lakin təbii ki, o, yalnız ağıl elmi

erası öz məqsədlərini və onların həyata

keçirilməsi vasitələrini elmi cəhətdən dərk

etdikdən sonra belə olur. Bu, ağıl sənətinin

beşinci dövrüdür”. [5, səh. 11]

Fixte, Kant kimi, insanın təbiətində onun

şüurundan asılı olmayaraq hərəkət etdiyi bir

məqsəd olduğuna inanır. Bunda ilkin dövrdə

dövləti qoruyub saxlayan təbiət sənəti təzahür

edir. Tarix də təbiət kimi qanunidir. İnsanın

tarixin əvvəlindəki daxili məqsədi ona zahirən

bir zərurət kimi görünür. Ancaq məqsədi özündə

kəşf etdikdə, onu özü üçün obyektiv hala

gətirdikdə, insan azad olur. İnsan formal hüquqi

baxımdan sadəcə olaraq özünü məqsəd hesab

etmir. İnsan ancaq cins təcəssüm etdirdikdə özü

üçün məqsədə çevrilir. Məqsəd olaraq insan bir

növdür. Növ olmaq onun mahiyyətidir. Bu

ziddiyyət, insan və növ vəhdətində ağılın

universallığı təzahür edir. Ağıl cins və insanın

eyniliyində özünü özü ilə eyni hesab edir. Mən

Məndir. Nəticə etibarı ilə ağıl təkcə fərd və ya

yalnız ictimai bir şəxs kimi görünmür. Səbəb öz

təbiətinə görə transsendentaldır. O, həmişə

fərdiliyin universal məzmunu kimi çıxış edir.

Fixte dövlətin vəzifəsini bütün fərdlərin növ

məqsədinə istiqamətləndirməsi kimi müəyyən

etdiyi üçün bu məqsədin forma və materiyasını

fərqləndirir. Aydındır ki, bu məqsədin forması

universallıqdır. Dövlət üçün növ onun bütün

vətəndaşlarının məcmusunu, birliyini təmsil

edir. Buna əsaslanaraq, dövlətdə bütün vətən-

daşlara eyni tələblər qoyulur. Dövlət o zaman

yaşayır ki, fərdlərin qüvvələri nəslin məqsədinə,

məqsədi nə olursa olsun, qurban verilir.

Dövlətin əsas vəzifələrindən biri ayrı-ayrı

qüvvələri ümumi məqsədə yönəltməkdir.

Ümumi məqsəd arzulanan bütövü qapalı birlik

kimi nəzərdə tutur. Buradan belə nəticə çıxır ki,

dövlət öz vətəndaşlarını bəşər övladı hesab edə

bilər və edir.

Bəşər nəslini təmsil edən yer kürəsində

yaşayan bütün insanların mücərrəd birliyi deyil,

dövlətin məqsədəuyğun birliyinə qapalı olan

bütöv insan övladıdır.

118

A. QƏRİBOV

İctimai inkişafın əsaslandırılmasına dair

Fixtenin fəlsəfi-hüquqi baxışları

Dövlətin dövlətdən kənar məqsədləri ola

bilər, amma yenə də bunlar həmişə dövlətin öz

naminə hədəfləridir. Beləliklə, qeyd etmək olar

ki, Hegeldən əvvəl də Fixte Hegelin siyasi

fəlsəfəsinin bu qədər qınağa məruz qaldığı fikri

açıq şəkildə ifadə etmişdi. Vətəndaşlar məqsədi

dövlətdə görür və o, həmişə sonuncunu yalnız

özünə və dəqiq olaraq ən yüksək, bir növ kimi

qurban verir. [3, səh. 149]

Buradan belə nəticə çıxır ki, mütləq dövlət

bütün vətəndaşlara eyni tələbləri qoyur, həm də

insandan bütün fərdi güclərini tələb etməlidir.

Niyə Fixte bütün fərdi qüvvələrinin heç birini

istisna etmədən dövlətə verilməsini tələb edir?

Və bu məzmun baxımından nə deməkdir?

Tomas Hobbsun “Leviafan”ı ilə bağlı tarixən

keçmiş vəziyyətdə deyilikmi? Hobbs dövlətdə

maksimum səy göstərməyin qaçılmazlığından

da danışırdı, çünki dövlətin təhlükəsizliyinin

mənbəyi yalnız dövlət subyektləridir. Lakin

Fixte və Hobbs dövləti başqa cür başa düşürlər.

Fixte üçün dövlət növü təcəssüm etdirir və

buna görə də hər kəsin hamı üçün səyi hamının

hər kəs üçün səyi deməkdir. Əgər kimsə bu cür

münasibətlərdə dövlətin tərkibinə daxil edil-

mirsə, sonuncu çətinliklərlə üzləşmədən növ

həyatının üstünlüklərindən bəhrələnir. Bu mü-

nasibət dövlətdə heç bir rasional səbəblə

əsaslandırılmayan bərabərsizliyə səbəb olur.

Fixte cəmiyyətdəki bərabərsizliyi etiraf edir,

lakin yalnız ədalətdən irəli gələn bərabərsizliklə

razılaşmağa hazır olduğunu bildirir. Təcrid

olunmuş şəxsin məqsədi onun öz məm-

nunluğudur.

Dövlətin məqsədinin materiyası mədəniy-

yətdir. Fixteyə görə, mədəniyyət hamının bu cür

məqsədləri həyata keçirən hər kəsin səylərinin

bəhrələrindən istifadə etdiyi dövlət növüdür.

İnsanın bütövlükdə mədəniyyətə zidd şəxsi

məqsədləri ola bilməz. Nəticə etibarı ilə

şəxsiyyətin inkişafı dövlətin məqsədidir. Fixteyə

görə, məhz bu səbbədən insan bütün gücünü

verməlidir. Mədəniyyət təkcə maddi

obyektlərdə təcəssüm olunmur. Mədəniyyət

ümumbəşəri ünsiyyətin inkişaf səviyyəsi və

dərəcəsi kimi daimi təkrar istehsal və

genişlənmiş təkrar istehsal tələb edir. Əks halda

dövlət geri çəkiləcək. Əgər kimsə öz

qüvvələrinin bir hissəsini öz qabiliyyətlərinin

müstəqil inkişafına yönəldə biləcəyini güman

edirsə, o zaman qeyd etmək lazımdır ki, Fixte

hesab edir ki, inkişaf ümumi olanın bətnində baş

verir və ondan irəli gəlir, xüsusinin inkişafı isə

illüziyadır. Şəxsi həyatda bir insan hər hansı bir

xüsusi hədəfi əhəmiyyətli olaraq formalaşdıra və

saxlaya bilməyəcək. İstənilən xüsusi ümumiyə

zidd olaraq formalaşır və ümuminin inkarı kimi

ümumiliyin mənfi formasına malikdir.

Bütün gücünü növə sərf edən şəxslərin

çoxşaxəli fəaliyyəti dövlətin mənbəyidir. Döv-

lətin resursları universalın, ümuminin fəaliy-

yətinin keyfiyyət müxtəlifliyini təşkil edir.

Müasir cəmiyyətdə xarici keyfiyyətlərə görə çox

fərqlənən və buna baxmayaraq, üzvi bir

bütövlük təşkil edən çox sayda fərd var.

Dövlət fərdlər toplusu deyil. Bu, fərdlərin

əməyi ilə yaranan onların qarşılıqlı əlaqələrinin

nəticəsi və əsasıdır. Hökmdarlar, güman edildiyi

kimi, dövlətləri təşkil etmirlər. “Yalnız

hakimiyyətin aparıcı fəaliyyətindən və onların

rəhbərlik etdiyi vətəndaşların onların rəhbərliyi

altında həyata keçirilən işindən hamı üçün gələn

nəticəni biz sözün tam mənasında dövlət

adlandırırıq”. [3, səh. 483]

Beləliklə, dövlət sosial quruluş kimi və özünü

təkrar istehsal edən məqsəd - mədəniyyət kimi

universal formada mövcuddur.

Fixteyə görə, dövlətin birinci şərti başqa

insanlara tabe olan azad insanlardır. Aristotel də

azad insanların ünsiyyətini siyasi cəmiyyətin

despotik cəmiyyətdən ayrılmasının ilk əlaməti

adlandırırdı.

Azad insan anlayışı qulun əksi vasitəsilə

konkretləşir. Azad insan güzəranını müstəqil

şəkildə təmin edir və hətta mümkün olsa belə,

cəmiyyətin məqsədidir. Qul tamamilə

kənardadır. O, digərindən asılıdır və yalnız bir

vasitədir.

Azad insanlar, hətta təslim olsalar da, azad

qalırlar. Azad insanlar dövlətin əsas

resurslarıdır.

Fixteyə görə, tabeliyin üç növü və onlardan

irəli gələn dövlət və ya dövlət quruluşunun əsas

formaları var. Dövlətin əsas formaları

cəmiyyətin təşkili yollarıdır. Cəmiyyətin

mədəniyyəti onun ünsiyyət səviyyəsini müəyyən

edir. “Məhz baş vermiş tabeçiliklə birləşən

fərdlərin məcmusuna qapalı bütövlükdə nəzərə

alsaq, ya hamı istisnasız olaraq hamıya tabedir,

yəni ümumi məqsəd var, çünki mükəmməl

vəziyyətdə belə olmalıdır, yaxud da hamı

hamıya tabe deyil”. [3, səh. 485]

119

Qərbi Kaspi Universiteti

p-ISSN 2789-4606

Elmi Xəbərlər № 2, 2022

(Humanitar elmlər seriyası)

e-ISSN 2789-4614

Zamanla ilk idarəetmə forması o zaman

yaranır ki, dövlətin bütün üzvləri hamıya tabe

olmur. Tarixən əhalinin bir hissəsi fərqlənir ki,

bu da tabeliyində olanların məqsədlərini öz

məqsədləri hesab etmir və eyni zamanda onları

öz məqsədlərinə tabe edir. Məqsədləri ağalıq

naminə hökmranlıq və ya güc prinsipidir. Fixte

hesab edir ki, ləzzətlər və ləzzətlər onların

məqsədlərinin məzmununu tükəndirə bilməz.

Əks halda onlar öz təbəələrini qullara çevirər və

cəmiyyət dövlət formasını itirərdi. Bu forma

əhalinin müxtəlif təbəqələrinin mütləq bərabər-

sizliyi və onların rollarının dəyişməsinin müm-

künsüzlüyü ilə xarakterizə olunur. Cəmiyyət

hakim və tabe siniflərinə bölünür. Eyni

zamanda, belə bir dövlətin subyektləri şəxsən

azad olaraq qalırlar.

Dövlətin ikinci forması o zaman yaranır ki,

cəmiyyətin bütün üzvləri hamıya tabe olur,

ancaq mənfi mənada. Yəni cəmiyyətdəki

isnanlardan hər biri digərindən müstəqildir və bu

onun azadlığıdır. Hər bir insan məqsədə çatmaq

istəyini dərk edir. Belə bir məqsədin qorun-

masını təmin etmək xüsusiyyəti hüquq adlanır.

Hər kəsin istisnasız olaraq tabe olduğu formal

qanun bərabərliyini təmin edən dövlət yaranır.

Asanlıqla görmək olar ki, dövlət quruluşunun

bu formasının köməyi ilə Fixte Kantın hüquqi

dövlət quruluşunu təsvir edir. Fixte onu

mükəmməl idarəetmə forması kimi tanımır –

Fixtenin fikrincə, yalnız formal hüquq çərçi-

vəsində qalan dövlət real hüquq bərabərliyini

təmin etmir. İnsanların qarşısına qoyduğu

məqsədlər fərdi xüsusiyyətlərə görə və ya

müəyyən bir dövlətə sahib olmalarına görə

fərqlənə bilər. Dövlətin güc və imkanlarından öz

məqsədləri üçün istifadə edən imtiyazlı təbəqə

belə yaranır. Belə bir dövlət öz vətəndaşlarının

bir hissəsinə digər vətəndaşların hüquqlarını

üstələyən hüquqlar verməklə, bu imtiyazlı

vətəndaşların bütün qüvvələrini öz məqsədinə

tabe etməkdən çox uzaqdır, həmçinin əksinə, bu

imtiyazlıların hüquqlarını digər vətəndaşların öz

qüvvələrini başqa vətəndaşlar tərəfindən sərbəst

istifadə etməsinə, bu qüvvələri ayrı-ayrı

şəxslərin məqsədləri üçün sərf etməsinə uzaqdır;

deməli, belə bir dövlət bütün hüquq bərabərliyi

ilə hələ də dövlətin mütləq formasından çox

uzaqdır. [4, səh. 154]

Üçüncü dövlət forması müsbət formada

qarşılıqlı tabeçiliyi ehtiva edir. Belə bir dövlətdə

heç kim müstəsna olaraq özünə məqsədlər təyin

edə və eyni zamanda istisnasız olaraq hər kəsin

hədəfindən kənara çıxan məqsəd qoya və həyata

keçirə bilməz. [4, səh. 155]

Bəs belə bir dövlətin mahiyyəti nədən iba-

rətdir? Belə bir birləşmə necə mümkündür?

Aydındır ki, Fixte fərdi və universalın, fərdin və

ümumi iradənin sintezini həyata keçirmək

vəzifəsini qoyur. Belə bir sintez heç vaxt heç

kim tərəfindən tam olaraq əldə edilməmişdir.

Yalnız belə birliyə nail olmaq probleminin

formalaşdırılması, ümumi iradə probleminin

Russo tərəfindən formalaşdırılması müasir

dövlətin bu tapmacasının həllində əhəmiyyətli

irəliləyişlərə imkan verdi. İnkişaf etmiş müasir

fərdi şüur, bir tərəfdən, öz fərdiliyini və

təkrarolunmazlığını sonsuz qiymətləndirir, digər

tərəfdən, öz natamamlığının bütün əlamətlərini

özündə saxlayaraq, ümumi iradə ilə razılığını,

onunla daxili vəhdətini təsdiqləmək istəyir.

Fərdi iradənin ümumi iradəyə qurban veril-

məsinin qeyri-mümkünlüyü, ümumi və fərdi

iradənin toqquşmasının yolverilməzliyi bu

problemi dövlət üçün əməli və aktual etdi. Bu

problemin həlli tərəflərdən heç birinin

məzmununu pozmayacaq birlik tapmaqdan

ibarətdir. Kant isə artıq bu təmələ işarə edirdi.

Mənəvi iradə özünü qəti imperativin işığında

həyata keçirərək, fərdi və universal iradəni

birləşdirə bilər. Dövlətlərin yerləşdiyi ümum-

bəşəri mülki-hüquqi dövlət arzu olunan, zəruri,

eynilə mümkün olmayan bir məqsəddir. İnsanda

arzunun aşağı və yuxarı forması arasındakı

ziddiyyət və fərq heç yerdə yox olmur. Bu

boşluğu necə aradan qaldırmaq olar?

Fixte problemin həlli üçün öz yanaşmasını

təklif edir. O, sonralar Hegel kimi Kant

konstruksiyalarının olmamasını forma ilə

materiya arasındakı uçurumda görür. Vəzifə

materiyanı universal etmək, məzmuna

çevirməkdir. İnsan fəaliyyətinin xüsusiyyət-

lərinin fərdiliyin mücərrəd təbiətini itirməsi,

eyni zamanda bu xüsusiyyətin müəyyən

miqdarda qalması lazımdır. Bu vəzifə ilk

baxışdan qeyri-mümkün görünür, lakin Fixte

bunun öhdəsindən gəlməyə çalışır.

Fixte insan fəaliyyətinin istənilən

məzmununun bu fəaliyyət ideyası işığında

həyata keçirilməsini zəruri hesab edir. Hər sənəti

incəsənət səviyyəsinə yüksəltmək olar.

İncəsənət özlüyündə insanın ümumi mahiyyətini

120

A. QƏRİBOV

İctimai inkişafın əsaslandırılmasına dair

Fixtenin fəlsəfi-hüquqi baxışları

təcəssüm etdirir və buna görə də ideyadır.

Fəaliyyətini ideya işığında həyata keçirən insan

cinsi inkişaf etdirir, Fixtenin dediyi kimi, cinsin

xeyrinə özünü qurban verir. Şübhəsiz ki, qurban

anlayışı pafos, passiv məna daşıyır və bu əlaqə

formasını əsasən izah edir. Lakin müasir dövrün

liberal fikrinə nəzərən bu termin avtoritar

düşüncəyə xas olan əlavə mənalar daşıyır. Ona

görə də Fixtedən sonrakı dövrə xas olan

“günahlara” görə Fixtenin kifayət qədər səthi

tənqidinə, məzəmmət edilməsinə tez-tez rast

gəlmək olar. [2, səh. 159-161]Fixte idarəetmə

formaları ilə dövlət quruluşunun forması

arasındakı fərqi kifayət qədər aydın göstərir.

Dövlət quruluşunun üçüncü formasında təkcə

insan öz fəaliyyətinin məzmunu ilə bütövə deyil,

həm də cins insana yönəldilir, onu inkişaf etdirir,

səylərini dəfələrlə artırır.

Belə dövlət quruluşu, Fixteyə görə, dövlətin

mütləq formasını ifadə edir. Burada yaranan

hüquq bərabərliyi siniflər və fəaliyyət növləri

arasındakı fərqi istisna etmir. Amma dövlət

bütövlükdə istisna edən və bütövlükdə nəzərdə

tutulmayan qüvvələrdən istifadəyə və

qüvvələrin israfına yol verməməlidir. Bu

mərhələdə dövlət öz tamamlanmasını formada

tapır. Dövlətin bu forması sayəsində onun

materiyası adekvatlıq və həqiqi məqsəd qazanır.

Fixte müasir dövləti ikinci mərhələdə dövlət

kimi müəyyən edir. Başqa sözlə, müasir dövlət

zorakılığın və hökmranlığın birbaşa forma-

larından qurtulmuş, lakin hələ də ağlabatan

vəziyyətinə gəlməmiş hüquqi dövlətdir. Hüquqi

dövlət hələ üçüncü pilləyə qədər qalxmalıdır.

Buradan belə nəticə çıxır ki, hüquqi dövlət Fixte

üçün ideal deyil. Dövlətə tabelik ümumi,

universal olmalıdır. Yalnız bu şəkildə insan

xarici determinasiyadan qurtuluşu yaşayır.

Üç dövlət quruluşu forması idarəetmə

formalarından və bunun nəticəsində yaranan

siyasi azadlıqlardan fərqləndirilməlidir.

Siyasi dövlətin mövcudluğu vətəndaşların

şəxsi azadlığa malik olmasını nəzərdə tutur və

bu azadlıq çərçivəsində onlar dövlətin subyekti

kimi çıxış edə bilərlər. Digər tərəfdən, hüquq və

dövlət azad mövcudluqlar cəmiyyətinin

mümkünlüyü üçün şərtlərdir. [4, səh. 98] İkinci

dövlət quruluşu formasında subyekt vətəndaş

olur və vətəndaş azadlığına malikdir, çünki o,

dövlət tərəfindən onun üçün təmin edilmiş

təminatlı hüquqa malikdir. Vətəndaş azadlıqları

fərdi suverenlik anlayışı ilə əlaqələndirir, çünki

əgər əlində, həqiqətdə öz məqsədini dövlətə

qoyan şəxs suveren adlanırsa, üçüncü dövlət

formasında bütün vətəndaşlar bərabərdir və eyni

dərəcədə suverenin bir hissəsidir, ... burada hər

bir vətəndaş, cinsin bir üzvü kimi, onun zəruri

məqsədi baxımından tamamilə suverendir və öz

qüvvələrindən fərdi istifadə nöqteyi-nəzərindən

tamamilə suverendir. Söylənilənlər dövlətə -

ideya kimi səciyyələndiriləm dövlətə daha ciddi

mənada aiddir. [3, səh. 277]

Dövlətin məqsədi, təbii ki, bütünlüklə,

dövlətin tamı ilə müəyyən edilir. Lakin bu

bütövlük həmişə məqsədlərindən xəbərdar

olmur və onları ifadə etmir. Bununla əlaqədar

olaraq sual yaranır: dövləti kim idarə etməlidir?

Dövlətin məqsədləri nəzərə alınmalı, müzakirə

edilməlidir. Bəzi hallarda hər hansı fəaliyyətə

məcbur etmək lazımdır. Dövlətdə dövlət

məqsədi ilə bağlı hökm (çünki dövlətdəki bütün

digər qüvvələr və hökmlər idarə edənlərin

mühakiməsinə tabedir) başa düşülməyə və

mühakimə olunmağa layiq olan heç bir hökm ola

bilməz. “Siyasi”, “politik” ifadəsinin kökündə

yatan yunan sözü aktiv və məhsuldar dövlət

işləri mənasında qəbul edilərsə, hökmranlıq

zahirən müstəqil və ya azad, yəni siyasi cəhətdən

azaddır. [3, səh. 278]

Siyasi azadlıq məsələsi idarəetmə forması ilə

bağlıdır. Siyasi azadlıq hökumətin qərarlarında

iştirak edənlərə məxsusdur və burada yalnız iki

hal var: ya bütün vətəndaşlar “hüquq nöqteyi-

nəzərindən” dövlətin idarə olunmasında iştirak

edir, sonra isə onlar siyasi azadlıq əldə edirlər,

ya da hakimiyyət ayrıca təbəqənin və ya fərdin

əlindədir, o şəxslər hakimiyyətdən öz maraqları

naminə istifadə edirlər - yalnız onların həqiqi

siyasi azadlığı var, digər vətəndaşlar öz

həyatlarında və işlərində onları qeyri-adi

dərəcədə məhdudlaşdırmayan, lakin xüsusi

üstünlüklər verməyən vətəndaş azadlıqlarından

istifadə edirlər. Hökumətə üçün belə vətəndaşlar

yalnız asılı olan subyektlərdir. Maraqlıdır ki,

Fixte Kantdan fərqli olaraq, nümayəndəli

idarəetmə formasını ikinci formaya aid edir və

nümayəndəli orqanların seçkilərində iştirakı

siyasi azadlığın təzahürü hesab etmir. Kant isə

öz növbəsində nümayəndəli idarəetmə formasını

respublika sistemi üçün ən inkişaf etmiş və

uyğun hesab edirdi.

121

Qərbi Kaspi Universiteti

p-ISSN 2789-4606

Elmi Xəbərlər № 2, 2022

(Humanitar elmlər seriyası)

e-ISSN 2789-4614

Fixte qeyd edir ki, idarəetmə forması dövlət

strukturunun rasionallığına təsir göstərmir. Bu

məsələdə Fixte Kanta yaxınlaşır.

Nəhayət, məqsəd və ya quruluş dövlətin

ağılla uyğunluğunu müəyyən edir. “Əgər döv-

lətin məqsədi müəyyən bir dövrdə mümkün olan

aydınlıqla bilinirsə və yalnız bütün mövcud

qüvvələr onun həyata keçirilməsinə yönəlmişsə,

o zaman hökumət istər hamının əlində olsun,

istərsə də bir neçə ayrı şəxsin və ya bir şəxsin

əlində (sonuncu halda, bu şəxs öz mülahizəsinə

əsasən ona tabe olan və onun qarşısında

cavabdeh olan köməkçilərini seçir) əlində olsun,

ədalətli və xeyirxahdır. [1, səh. 414] Siyasi

azadlıq problemi dövlət məsələsi, onun mədə-

niyyəti məsələsinə istinad edir və kom-

munikasiya əlaqələri, həmçinin konkret dövlətin

xüsusiyyətlərini səciyyələndirir.

Siyasi azadlıq məsələsində Kant və Fixtenin

mövqelərinin təsadüf və fərqlilik anlarını necə

xarakterizə etmək olar? Fixte siyasi bütövün -

dövlətin idarə olunması ilə bağlı müstəqil

qərarlar qəbul edərkən siyasi azadlığı

müstəqillik tərəfində hesab edir. Bir şərtlə ki,

qərar qəbul edən subyekt ümumi rifah arzusunu

rəhbər tutsun. Başqa sözlə, Fixtenin siyasi

azadlığını suverenlik anlayışı müəyyən edir.

Vətəndaş azadlığına malik olan xalq

hökmdarlara münasibətdə suverenliyin daşıyı-

cısıdır. Fixte üçüncü idarəetmə forması altında

münasibətlərin harmoniyasını fərz edərək, onlar

arasındakı əlaqəni dəqiq müəyyən etmir.

“Qanun hakim olmalıdır”, qanun və ali güc

(Ubermacht) sintetik olaraq birləşdirilməlidir.

Ümumi iradə bu problemin həlli yoludur: 1)

yalnız qanunu istəyə bilər, çünki yanlışlıq arzusu

insanları bir-birindən ayırır, onları yalnız

doğruluq birləşdirir və 2) o, şübhəsiz ki, hər

hansı bir fərdi iradədən daha güclüdür və buna

görə də hamının üzərində hökm etmək gücünə

malikdir. [10, səh. 479] Cəmiyyətin mənəvi

birliyi vətəndaş azadlığının və fəzilətinin

universallığını və siyasi azadlığın spesifikliyini

nəzərdə tutur.

Kant öz növbəsində dövlət hüququnda

cəmiyyət və dövlət münasibətlərini nəzərdən

keçirir və mahiyyət etibarı ilə dövləti siyasi

hüquq hesab edir. Təyin edilən ədalət siyasi

azadlıq məkanını bütün cəmiyyətə genişləndirir.

Siyasi azadlıq hakimiyyətin nümayəndəli

orqanlarında və onların formalaşma prosesində

həyata keçirilir. Bu baxış daha realdır. O,

bütövlükdə dövlətlə cəmiyyət arasında

münasibətlərin harmoniyasını nəzərdə tutmur,

onların münasibətlərini tənzimləyir, cəmiyyətin

gələcək mənəvi-dini birliyini tənzimləyici ideya

sferasına gətirir. Eyni zamanda, bu nöqteyi-

nəzər ahəngdar cəmiyyətə doğru hərəkət

mexanizmini göstərmədiyi üçün Fixtenin

mövqeyindən aşağıdır.

Nəticə

Fixtenin mövqeyi birbaşa demokratiya

formalarına üstünlük verməsi ilə Russonun

təsirini daşıyır. Qədim polislərə xas olan bu

idarə forması 1535-ci il islahat çevrilişindən

sonra Russonun doğulduğu Cenevrədə quruldu.

Şəhərdə ali hakimiyyət bütünlüklə vaxtaşırı

kafedrala toplaşan insanlara məxsus idi. İcra

hakimiyyəti bir neçə ailənin nəzarətində olan

irili-xırdalı şuraların əlində cəmləşmişdi.

Oliqarxik və demokratik meyllər arasında ara-

sıra baş verən toqquşmalar Russonun

dünyagörüşünə güclü təsir göstərmişdir. O, öz

siyasi baxışlarında mütləq mənada xalqın siyasi

suverenliyinin tərəfdarına çevrildi. Fixte bütün

xalqın siyasi azadlığını dövlət təşkilatının

üstünlük təşkil edən, lakin məcburi olmayan

forması hesab edir.

Dövlət quruluşunun ağıllılığı, ağlabatanlığı

dövlət hüququ nəzəriyyəsində təsvir edilir və

qanuna uyğun olanla əlaqəni nəzərdə tutur. Eyni

zamanda, müasir dövlətin ağıl vəziyyəti ilə

əlaqələndirilməsi və ona yanaşma yollarının

axtarışı siyasət elminə aiddir.

Fixte ardıcıl olaraq varlıq səviyyəsində

siyasəti “dövlət yaratmaq” fəaliyyəti kimi, azad

insanların resursu əsasında ictimai strukturlar,

dövlət sisteminin təşkilati formalarını forma-

laşdıran təbəqələr çərçivəsində siyasi əlaqələri

birləşdirən bir fəaliyyət kimi təsvir edir. O hesab

edir ki, dövlətin quruluşu və dövlət idarəetmə

forması orada yaşayan insanların azadlığını

müəyyən edən başlıca amildir.

İstifadə edilmiş ədəbiyyat siyahısı

1) Hector Oscar Oscar Arrese Igor. The Idea

of Liberty in the Fichtean Natural Right. May

2019. Anales del Seminario de Historia de la

Filosofia. 36 (2): p. 407-419.

122

A. QƏRİBOV

İctimai inkişafın əsaslandırılmasına dair

Fixtenin fəlsəfi-hüquqi baxışları

2) Isaiah Berlin, “Two Concepts of Liberty”,

Four Essays On Liberty, Oxford, England:

Oxford University Press, 1969, p. 118-172.

3) Johann Gottlieb Fichte. Works. The

Perfect Library. 2013. 522 p.

4) Michelle Kosch. Fichte's Ethics. Oxford

University Press. January 7, 2020. 208 p.

5) Michelle Kosch. Practical deliberation and

the voice of conscience in Fichte’s 1798 System

of Ethics. Philosophers Imprint. Volume 14, No.

30. October 2014. 16 p.

6) Özgür Olgun Erden. J. G. Fichte as a Post-

Kantian Philosopher and His Political Theory: A

Return to Romanticism. November 2018.

IAFOR Journal of Ethics, Religion &

Philosophy. Volume 4 – Issue 1 – Autumn: p.

17-26.

7) Бур Манфред. Фихте. Перевод с

немецкого Я. Фогелера. Общ. ред. и предисл.

А. Гулыги. Москва: Мысль, 1965. 166 с.

8) Гайденко Пиама Павловна. Философия

Фихте и современность. Москва: Мысль,

1979. 288 с.

9) Гайденко Пиама Павловна. Парадоксы

свободы в учении Фихте. Москва: Наука,

1990. 129 с.

10) Шершеневич Г. Ф. История

философии права. - СПб.: Издательство

«Лань», 2001. 590 с.

Агалар Вагиф оглы Гарибов

Преподаватель Западно-Каспийского Университета

Докторант Бакинского Государственного Университета

ФИЛОСОФСКО-ПРАВОВЫЕ ВЗГЛЯДЫ ФИХТЕ НА ОБОСНОВАНИЕ

ОБЩЕСТВЕННОГО РАЗВИТИЯ

Резюме: В статье затрагиваются и анализируются такие вопросы, как ложное

отождествление общества и государства на уровне философии Фихте, важность оценки

человека как политического существа, различие между устройством государства и формой

правления, влияние формы правления на благосостояние общества и отдельного гражданина.

Также в статье взгляды Фихте на государство и общество представлены в виде

компаративистской оценки со взглядами Канта, другого представителя классической

немецкой философии.

Ключевые слова: Фихте, государство, право, политика, свобода, индивидуальное, общее.

Agalar Vaqif Garibov

Teacher of Western Caspian University

Doctoral student of Baku State University

Fichte's PHILOSOPHICAL AND LEGAL VIEWS ON THE JUSTIFICATION OF

SOCIAL DEVELOPMENT

Summary: The article touches on and analyzes such issues as the false identification of society

and the state at the level of Fichte's philosophy, the importance of evaluating a person as a political

being, the difference between the structure of the state and the form of government, the impact of the

form of government on the welfare of the society and the individual citizen. Also, in the article,

Fichte's views on the state and society are presented in the form of a comparativist assessment with

the views of Kant, another representative of classical German philosophy.

Keywords: Fichte, state, law, politics, freedom, individual, general.

Daxil olub: 02.07.2021