Qərbi Kaspi Universiteti

p-ISSN 2789-4606

Elmi Xəbərlər № 2, 2022

(Humanitar elmlər seriyası)

e-ISSN 2789-4614

Kifayət Nurəddin qızı BUNYATOVA

Azərbaycan Dövlət Mədəniyyət və İncəsənət Universitetinın dosenti

E-mail: azadova.aysu@mail.ru

AZƏRBAYCAN KİNOSUNUN FƏDAKAR TƏDQİQATÇISI MƏSUMƏ RZAYEVA

Xülasə: Təsvir olunan obyektin, faktın, hadisənin xarakterindən, çatdırılan məlumatın konkret yü-

kündən, ümumiləşdirmənin, alınan nəticələrin miqyasından, dərəcəsindən, tipikləşdirmə öl-

çülərindən, ədəbi-üslubi vasitələrin xarakterindən və s. asılı olaraq, ekran yaradıcılığının digər növləri

kimi sənədli kino növünün də özünəməxsus çeşidləri, janrları mövcuddur. Qeyd edək ki, sənədli fil-

min janrları zaman-zaman mutasiya еdir, dəyişilir, еkspеrimеnt yоlu ilə yеniləri yaranır.

Açar sözlər: təsvir, kadrarxası mətn, informasiya, sənəd, fakt, tədqiqat.

UOT: 791.43

DOİ: 10.54414/lxje7062

Giriş

Milli kino sənətimizin tarixindən, estetik

problemlərindən xeyli sayda xülasələr, məqa-

lələr və kitablar yazılmışdır. Belə kitab və

məqalələrin müəlliflə+rindən biri də kinoşünas

Məsumə Rzayeva olmuşdur.

Azərbaycan kinosunun inkişafını və geniş

formalaşma miqyasını imkan dairəsində tam çat-

dırmaqla, onun əsas mərhələlərini, inkişaf

dövrlərini əks etdirmək bugün kinoşünaslar qar-

şısında duran əsas vəzifədir.

Əsas mətn

Sənədli filmlərimizin öyrənilməsində, təhli-

lində sənətşünas Məsumə Rzayevanın rolu çox

böyükdür. Məsumə Rzayevanın kinomuzun inki-

şafına, kinomuzda olan müəyyən problemlərin

həllinə həsr olunmuş onlarla məqaləsi vardır. O,

sənədli filmlərimizə, ümumiyyətlə kino sənəti-

mizə həsr olunmuş bir neçə kitabın müəllifidir.

“Elm” nəşriyyatı tərəfindən buraxılmış “Azər-

baycan sənədli kinosu” (1920 – 1965) kitabı o

dövrdə Azərbaycan Kinematoqrafçılar ittifaqının

xüsusi mükafatına layiq görülmüşdür. Bu kitabda

Azərbaycan sənədli kinosunun əsasını qoyan

Muxtar Dadaşov, Mirzə Mustafayev, Seyfulla

Bədəlov və başqalarının yaradıcılığı haqqında ət-

raflı məlumat verilmişdir.

Ölkəmizdə sənədli filmlər sahəsində istedadlı

sənətkarlar – rejissorlar, operatorlar yetişmişdir.

Sənədli kinonun inkişafında kino tənqidçilərin də

xüsusi rolu var. Sənətşünas Məsumə Rzayeva da

öz taleyini Azərbaycan sənədli filmlərinin öy-

rənilməsinə, təhlilinə həsr etmişdir. Məsumə

xanım öz peşəsinə qəlbən, ruhən bağlı bir insan

olmuşdur. O, öz işindən – sənədli filmlərin təhlili

və tədqiqindən, onun tamaşaçı arasında təbli-

ğindən xüsusi zövq almışdır. Bunu onun yazıla-

rında və məqalələrində hiss etmək mümkündür.

O, sənədli filmlərdən öz məqalələrində məhəb-

bətlə söz açırdı. Sənətə belə vurğunluq Məsumə

xanımın elmi fəaliyyətində özünü biruzə vermiş-

dir.

Məsumə xanım Bakı kinostudiyasının sənədli

filmlər şöbəsində redaktor, daha sonra isə baş re-

daktor işləmişdir. Kinostudiyada işlədiyi illərdə

o, seçdiyi sənətə daha da qəlbən bağlanmışdır.

O, sənədli filmlərin sirlərini daha dərindən,

hərtərəfli öyrənməyə çalışmışdır. Kino xadim-

lərimizdən Mikayıl Mikayılov, Rza Təhmasib,

Muxtar Dadaşov, Ağarza Quliyev və s. ilə birgə

işləməsi onu kino sahəsində daha da məhsuldar

fəaliyyət göstərməyə ruhlandırmışdır.

Sənədli filmləri dərindən, hərtərəfli öy-

rənməyi, incəsənət sirlərinə daha da dərindən

yiyələnməyi qarşısına məqsəd qoyan Məsumə

xanım 1962–ci ildə Memarlıq və İncəsənət İns-

titutunun aspirantura şöbəsinə qəbul olunmuş,

uzun illər Bakı, Moskva və digər şəhərlərin ki-

tabxanalarında axtarışlar aparmış, arxivlərdə

işləyərkən yeni sənədlər ortaya çıxarmış, onları

dövrlər üzrə müəyyən etmiş, sənədli filmlərin

janrları, xarakterləri, onların bir – birlərinə mü-

nasibətləri haqqında tədqiqat işləri aparmışdır.

Bu işlər gözəl nəticə vermiş, Məsumə xanım

məşğul olduğu sahəyə aid bir sıra dəyərli fikirlər

irəli sürmüşdür.

K. N. BUNYATOVA

Azərbaycan kinosunun fədakar tədqiqatçısı

Məsumə Rzayeva

Məsumə Rzayevanın çıxışlarında, məqalə-

lərində xüsusi əhəmiyyət verdiyi bir cəhət olub.

Belə ki, onun fikrincə sənədli filmlər tamaşaçı-

nın qəlbinə yol tapmalı, ruhunu oxşamalı güclü

təsir qüvvəsinə malik olmalıdır, yeri gələndə isə

kədərləndirməli, hiddətləndirməlidir.

Məsumə xanım elmi – yaradıcılıqla məşğul

olarkən bir an da unutmamışdır ki, o sənədli film

yaradan rejissorların köməkçisi, yeri gələndə isə

istiqamətləndiricisidir. Onun əsərləri, məqalələri

təkcə geniş oxucu kütlələrinə gərək olmayıb,

sənədli film yaradan kino xadimlərimizin masa-

üstü kitabına çevrilmişdir.

Məsumə Rzayeva sənədli filmlərlə əlaqəli ke-

çirilən bir neçə elmi konfransın, simpoziumun

iştirakçısıdır.

Məsumə xanım sənədli filmlərdən danışarkən

onun əsas qayəsini aydın müəyyənləşdirir:

“Sənədli film incəsənətdir. Onun üzərində incə-

sənətin hər hansı növündə olduğu kimi həyati

hadisələri nəzərə çatdırmaq deyil, onların icti-

mai səviyyəsini açmaq vəzifəsi durur.”

Filmləri təhlil edərkən Məsumə Rzayeva

həmin filmin yaradıcı heyətinin keçdiyi yolları

sanki bir də təzədən özü keçir, əsərin qəhrəman-

larının hiss və həyəcanlarına, üzləşdikləri çətin-

liklərə həmdərd olur, onların qəhrəmanlıqlarına,

nailiyyətlərinə görə qürur hissi keçirir. Məsumə

Rzayevanın keçirdiyi bu hisslər, həyəcanlar

onun yazılarında da öz əksini, ifadəsini tapır.

Məsumə xanım Moskva Elmi Tədqiqat Kino

İncəsənət İnstitutunun tapşırığı ilə “Sovet kinosu

sənədlərdə” çoxcildliyinin “Azərbaycan kinosu”

bölməsi üçün 1917 – 1980 - cı illər üzrə sənədlər

toplamış və onlara elmi izahlar yazmışdır.

1985 – ci ildə Azərbaycan Elmlər Akademi-

yasının Mərkəzi kitabxanası onun tərtib etdiyi

1920 – 1980 - cı illər ərzində C.Cabbarlı adına

“Azərbaycanfilm” kinostudiyasında istehsal

edilmiş xronikal sənədli, elmi – kütləvi və sifa-

rişlərlə çəkilmiş filmlərin kataloqunu və 1986 –

cı ildə “Elm” nəşriyyatı onun “Partiya və Azər-

baycan kinomatoqrafçılarının yaradıcılıq axta-

rışları” adlı kitabını çap etmişdir ki, bu da xüsusi

əhəmiyyətə malikdir.

Bu kitablarda Məsumə Rzayeva filmləri his-

sələrə bölmüşdür. Demək olar ki, araşdırdığı

həmin dövrün bütün filmləri təhlil olunmuşdur.

Burada sənədli film xadimlərinin yaradıcılığı

yığcam və hərtərəfli təsvir olunmuşdur.

Bu kitabda Məsumə xanım sənədli film usta-

larımızın qarşısında ciddi vəzifələrin durduğunu

qeyd edərək müasirlərinin zəngin dünyasını, öz

amalları uğrunda mübarizə aparan, yaradan in-

sanların obrazlarını sənədli kadrlar vasitəsiylə

gələcək nəsillərə çatdırmağı vacib və şərəfli sa-

yırdı. Müəllif kinoportret, kinooçerk, mənzərə

filmlərinin çəkilməsi sahəsində sənədli film us-

talarının işini geniş işıqlandırmışdır. Kitabda ki-

noportretlərin təhlilinə xüsusi yer verilmişdir.

Burada müxtəlif peşə sahiblərinin, müxtəlif ta-

beli insanların həyatına, əməyinə həsr olunmuş

filmlərə xas xüsusiyyətlər hərtərəfli açıqlanmış-

dır.

Müəllif fəhlələrin həyatından bəhs edən

filmlərdən danışarkən, bu filmlərdə şəxsiyyətin

formalaşmasını, qəhrəmanın daxili aləminin

açılmasını və xarakterlərin aşkara çıxarılması

prosesini göstərməklə bərabər bu filmlərin çatış-

mamazlıqlarını da qeyd etmişdir. Məsumə Rza-

yeva əsərində göstərir ki, təsirli, parlaq obrazlar

yaratmaq üçün qəhrəmanı çətinliklərdə, toqquş-

malarda, mübarizədə vermək lazımdır.

Kitabda partiya və hökumətin kinonun inki-

şafı ilə əlaqədar müxtəlif illərdə çıxan qərarları

da yada salınmışdır.

“Məsumə Rzayeva həmin bu kitabda da

Azərbaycanın gənc kino ustalarına ayrıca yer

ayırmışdır. Burada 60 – cı illərdə fəaliyyətə baş-

lamış R. Şahmalıyev, O. Mirqasımov və

başqalarının yaratdıqları “Bakıda bir gün”, “Sa-

lam Azərbaycan”, “İnanıram qayıdarsan”, “Qara

Qarayev”, “Azərbaycan haqqında etüd”, “Çö-

rək” və. s filmlərin geniş təhlili verilmişdir“.

Sənədli kino bizi əhatə edən varlığın ayrı-ayrı

fakt və hadisələrinin bədii şəkildə təcəssümüdür.

Demək kinopublisistikanın əsasını canlı həyat

hadisələri təşkil edir. Bəs bu fakt və hadisələri

ekranda əks etdirən sənədli kino yaradıcıları

hansı yaradıcı keyfiyyətə malik olmalıdırlar?

Bir çox kino tənqidçilər bu suala dəfələrlə cavab

vermişlər. Sənədli kino yaradıcısı bizə qədər

çəkilmiş kino salnamələrinin dərin tədqiqatçısı,

yeni faktlar tapıb aşkara çıxaran bir kəşfiyyatçı

insan, qəlbinin zərifliklərini duyan, hiss edən,

ətrafında baş verən hadisələri sərrast görən, dərk

edən, onların mahiyyətini araşdırmağı bacaran

bir adam olmalıdır. Belə bir adam həm də kino

texnikasını yaxşı bilməli, bu texnikanın imkan-

larından geniş və yerində istifadə etməlidir.

Sənədli kino yaradıcısı adi müşahidəçi ola

Qərbi Kaspi Universiteti

p-ISSN 2789-4606

Elmi Xəbərlər № 2, 2022

(Humanitar elmlər seriyası)

e-ISSN 2789-4614

bilməz. O, həyatda baş verən hadisələrdə bilava-

sitə iştirakçı olmalı, həm də adi iştirakçı deyil,

əsl həqiqi publisist kimi çalışmalıdır.

Məsumə Rzayeva həmişə təhlil etdiyi film-

lərə, ümumiyyətlə sənədli kinoya yuxarıda sada-

lanan prizmalardan yanaşmışdır.

1920–ci ilin mayında “XI Ordu hissələri Ba-

kıda hərbi nümayiş zamanı” adlı xronika çəkil-

mişdir. Bu filmdə, o dövrki Bakının köhnə

küçələri öz əksini tapmışdır. Görkəmli dövlət

xadimləri N.Nərimanov, Ə.H.Qarayev və

başqaları nümayiş iştirakçılarını qarşılayan

yerdə lentə alınmışdır.

Bu film sənədli kino sahəsində Bakıda ilk

təşəbbüs idi. Bu hadisə Azərbaycanda sənədli

kinonun doğulduğu barədə müjdə verirdi. Bütün

bunlar barədə Məsumə Rzayevanın “Elm” nəş-

riyyatı tərəfindən buraxılmış “Azərbaycan

sənədli kinosu” (1920 – 1965-ci illər) kitabında

söhbət açılmışdır. Bu kitabda respublikada

sənədli kinonun 45 ildə keçdiyi yaradıcılıq yolu-

nun, inkişafının aydın təhlili verilmişdir. Məsu-

mə Rzayeva Azərbaycan kino sənətinin tarixini

aramla araşdırmış, elmi – tarixi cəhətdən dəyərli

tədqiqat əsəri yaratmışdır.

Buradakı məqalələr beş fəsil üzrə bölünmüş-

dür: “Azərbaycan sənədli kinosunun yaranması”

(1920 –1930 - cu illər); “Azərbaycan sənədli ki-

nosu 30 – cu illərdə” (1930 –1940 - cı illər);

“Böyük vətən müharibəsi Azərbaycan sənədli

kinosunda” (1941–1945- ci illər); “Azərbaycan

sənədli kinosu müharibədən sonrakı ilk dövrdə”

(1946–1952); “Azərbaycanın müasir sənədli ki-

nosu”. Bu başlıqlar altında toplanmış məqa-

lələrdə müəllif sənədli kino incəsənətimizin ta-

rixinə mərhələlər üzrə nəzər yetirmişdir. Onun

arxiv materiallarına, kino lentlərinə, tarixi sə-

nədlərə müraciət edərək çıxardığı nəticələr ob-

yektivliyi, dolğunluğu ilə diqqəti cəlb edir. M.

Rzayeva monoqrafiyada faktları yalnız sadala-

maqla kifayətlənməmiş, hər bir dövrdə yaranıb

zamanın səsinə səs verən sənədli filmlərimizə

baxışını da bildirmişdir. Maraqlı cəhət həm də

burasındadır ki, müəllıf sənədli kinomuz

sahəsində olan nöqsanlardan və çatışmamaz-

lıqlardan da danışmışdır.

Məsumə Rzayevanın “Azərbaycan sənədli

kinosu” kitabı respublikanın sənədli filmlərinə

nəzər baxımından nəşr edilmiş ilk kitabdır.

Müəllif kitabda Azərbaycan sənədli kinosunun

demək olar ki, yarım əsrlik geniş bir dövrünü

əhatə edən müxtəlif materiallardan istifadə et-

mişdir. Əsərdə nəinki tam metrajlı filmlər,

oçerklər, “kinoportretlər”, hətta bütün kino jur-

nallar, adicə sujetlər belə təhlil edilir.

Məsumə Rzayevanın araşdırmalarından ay-

dın olur ki, ölkəmizin sənədli kino rejissorları

həqiqətən də bir sıra dəyərli, təbliğat baxımın-

dan ən qabaqcıl qəzetlərdən heç də geri qalma-

yan lentlər yaratmışlar. Bu filmlər qabaqcıl ide-

yaların, elm və texnikanın ən yeni nailiyyətləri-

nin təbliğində xeyli rol oynayıb. İdeyaların

təbliği uğrunda mübarizədə ən kəsərli silah olan

satirik və tənqidi kinodan bacarıqla istifadə edə

bilmək, əlbəttə sənədli kino mütəxəsislərinin bö-

yük uğurudur.

Müəllif hər bir filmi son dərəcə dəqiqliklə

təhlil edir. Bu 20-30 - cu illər, müharibə dövrü,

müharibədən sonrakı dövr haqqında təsəvvür

yaratmağa kömək edir. Onun rejissor, ssenari,

operator işi baxımından daha tipik kadrları,

lentləri araşdırması da təqdirə layiqdir. Uğurlu

təhlil baxımından Məsumə Rzayevanın araşdır-

dığı “Xəzər neftçiləri haqqında povest” və

“Dənizi fəth edənlər” kinolentləri xüsusilə qeyd

edilməlidir. Bu araşdırmalarında müəllif

oxucunu filmləri yaradanların hansı əsas yollarla

məqsədlərinə nail olduqları ilə əyani surətdə ta-

nış edir. Təhlildən məlum olur ki, filmlərin çəki-

lişində başlıca məqsəd sənədli material əsasında

ümumi məzmunun obrazlı bədii həllini yarat-

maq; bu kinoxronikanı bədii publisistikaya çe-

virmək məsələsini kino yaradıcıları uğurla həll

edə bilmişlər. Bu məsələni həll etmək üçün də

əsas amil filmin qəhrəmanı - insan olmuşdur.

Obrazın hər bir hərəkətinin əsas xüsusiy-

yətlərini, xarakterinin mahiyyətini kinoaparatın

obyektivi ilə bacarıqla çəkə bilmək, onu bütün

hadisələrin özəyi kimi vermək kino ustalarına

nəsib olub. Onlar insanın mənəvi gözəlliyini, bö-

yüklüyünü göstərə bilmişlər. Kitabda göstəril-

diyi kimi sənədli kino ustasının filmdə nail ol-

duğu uğur məhz insanla bağlıdır. Bu insan

sadəcə olaraq obyektiv qarşısında çəkiliş xati-

rinə dayanmır. O, işləyir, yaradır, çətinliklərdən

qorxmur, öz məqsədinə nail olmaq üçün müba-

rizə aparır. Məhz bu cür insan obyektivə “düş-

dükdə” film uğurlu olur. Məsumə xanım bəzi

sənədli filmlərin, xüsusilə də 40 – cı illərin kino-

K. N. BUNYATOVA

Azərbaycan kinosunun fədakar tədqiqatçısı

Məsumə Rzayeva

lentlərinin, hətta mükafata layiq görülmüş “So-

vet Azərbaycanı” filminin qüsurlarını qeyd edir.

Bu filmlərdəki dəbdəbə, sxematiklik xüsusi

nəzərə çatdırılır. Tədqiqatçının fikrincə sənədli

film janrı bütün imkanları, ifadəliyi ilə əmək

adamlarını tərənnüm etməlidir. Bu kimi məsə-

lələrin öhdəsindən gələn filmləri müəllif ən

uğurlu lentlər kimi sadalayır.

Məsumə Rzayevanın kinooçerk, kinoportret,

bioqrafik filmlər, müxtəlif kino janrları haqqın-

dakı mülahizələrində söszüz ki, maraqlı, xeyirli

fikrlər çoxdur. Kitabda rejissor, ssenarist və ope-

ratorlarımız üçün hələ bu gün də mühüm

əhəmiyyət kəsb edən bir sıra problemlər araşdı-

rılır. Məsələn, sənədli filmdə səhnələşdirmənin,

bəzi quraşdırmaların bu və ya başqa formasın-

dan istifadə etmək olarmı sualına bu kitabda

düzgün cavab tapmaq olar.

Məsumə xanım göstərir ki, əgər sənədli kino

çəkən real həqiqətə oxşar hər hansı quraşdırma

səhnələrdən istifadə edirsə, deməli bu, onun gü-

cünü yox, zəifliyini göstərir.

Məsumə Rzayeva özünün “Azərbaycan

sənədli kinosu” kitabında neft mövzusunda çəkil-

miş filmlərin təhlilinə böyük bir yer ayırmışdır.

Mikayıl Mikayılovun “Qaliblər adası” filmi

tamamilə publisist filmdir. Rejissor öz heka-

yəsini uzaq keçmişdən, o dövrdə mövcud olan,

dənizdə heç kimə məlum olmayan balaca və

vəhşi bir adacıq ilə başlayır. Bu adanın daimi sa-

kinləri zəhərli ilanlar idi. Amma, yalnız bu əra-

zidə suyun üzərində kiçik qızılı rəngli qabarcıq

görmək mümkün idi. Beləcə, çox illər davam et-

mişdir. Ancaq bugün? – Ekranda, Artem adını

daşıyan ada görüntüyə gəlir. Biz adada ucaldıl-

mış neft buruqlarını görürük. Onlar tədricən

dənizin içərilərinə doğru irəliləyirlər. İnsanlar

burada yaşayır və işləyirlər. Buranın sakinləri

üçün hər bir şərait yaradılmışdır: evlər və

məktəblər, uşaq baxçaları, xəstəxanalar və hətta

Mədəniyyət sarayı.

Bura gələnlərin məqsədi əlbəttə ki, yalnız iş-

dir. Onlar yeni neft mənbələri aşkarlamağa çalı-

şırlar. Rejissor daha sonra filmdə neftçiləri və

geoloqları birləşdirən səmimi dostluqdan bəhs

edir. Bu oçerkin qısaca tərkibi də bundan

ibarətdir.

A. R Quliyevin “Xəzər nefti” filmində əsas

diqqət neftin çıxarılmasının müasir texnikayla

həyata keçirilməsinə, neft buruqlarının çoxalma-

sına, dəniz dibindən neftin çıxarılmasının yeni

metodlarına yönəldilmişdir. Ekranda bir-birinə

birləşmiş sonsuz sayda borular görüntüyə gəlir.

Onların içərisiylə dənizin möcüzəsi olan “qara

qızıl” axır. Hər gün yeni neft mədənləri aşkar

edilir. Bir neft mədənində necə qazıntı işləri get-

diyi göstərilir, digərində isə yeni qazıntı işlərinin

aparılması üçün müqavilə imzalanır.

Üçüncü film, rejissor Ş. Şeyxovun çəkdiyi

“Neft kəşfiyyatçıları” filmi bütünlüklə geoloji

kəşfiyyat işlərinə həsr olunmuşdur. Biz geo-

loqların dənizdə partlayış vasitəsi ilə neft mən-

bələrinin yerini dəqiqləşdirdiklərini və yeraltı

sərvətləri aşkara çıxartdıqlarını, yeni neft buru-

ğunun quraşdırılması üçün hazırlıq işlərini apar-

dıqlarını görürük. Geoloqlar təkidlə bildirirlər

ki, bu yerdə neft olmalıdır və bu zaman çoxdan

gözlənilən neft fontan vurur. Kəşfiyyatçılar isə

təbii sərvətlər axtarışını davam etdirirlər.

Beləliklə, əgər birinci filmdə Artem adasında

neft çıxarılmasının lap birinci mərhələsindən,

ikinci filmdə neft mədənlərinin genişlənməsi və

yeni texniki nailiyyətlərdən bəhs edilirsə,

üçüncü filmdə gələcəkdə yeni neft mənbələrinin

aşkara çıxarılmasında böyük rolu olan geoloq və

neftçilərin birgə əməyindən bəhs olunur.

Tanınmış rejissor Yoris İvens “İnsan sənədli

filmlərdə” adlı qeydlərində yazır: “Sənədli film

rejissoru ekranda qəhrəmanın davranış və

hisslərini bütünlüklə əks etdirə bilən bir insanı

seçməlidir. Qəhrəmanın yalnız adi fəaliyyətini

deyil, onun hadisələrə olan münasibəti və emo-

siyasını əks etdirmək istərkən, bu insanı

seçərkən seçimdə çox diqqətli olmaq lazımdır”.

İvensin filmlərində özünü tamamilə doğruldan

bu fikirlərlə razılaşmaq lazımdır.

Roman Karmenin “Xəzər neftçiləri haqqında

dastan” filmindəki “İlk neft” səhnəsi insanın

mənəvi dünyasının açılmasına həsr olunub.

“Neft kəşfiyyatçıları” filminin “İlk neft” səhnəsi

isə faktların quru və ehtirassız birləşdi-

rilməsindən ibarətdir.

Digər bir nümunə - “Xəzər Nefti” filminin re-

jissoru A.R.Quliyev filmdə Kaveroçkini əks et-

dirmiş, lakin ondakı xarakteri açıb göstərə

bilməmişdir. 5 il sonra R. Karmen “Xəzər neft-

çiləri haqqında dastan” filmini çəkərkən öz

qəhrəmanına fərqli yanaşmışdır. Karmen filmdə

Kaveroçkinin insani keyfiyyətlərini, öz işinə

məhəbbətini, çətin anlarda belə işinin öhdə-

sindən məharətlə gəlməsini, mənəvi təmizliyini

əks etdirmişdir.

Qərbi Kaspi Universiteti

p-ISSN 2789-4606

Elmi Xəbərlər № 2, 2022

(Humanitar elmlər seriyası)

e-ISSN 2789-4614

Rejissorun öz sənədli filmində digər film-

lərdəki sitat və materiallardan istifadə etməsi

plagiat deyil. Təbii ki, başqasının tapıntısının

mənimsənilməsi və ya ştamplama vərdişi tama-

milə yol verilməzdir, lakin sözügedən filmdə si-

tatlar və materiallar örnək kimi istifadə olunur.

Hər üç filmdə neft buruqlarının quraşdırılması

və görülən hazırlıq işləri, daha sonra neft çıxarıl-

ması və.s epizodları tamamilə oxşardır.

R.Karmen Bakı neftçilərinin qəhrəmanlığın-

dan bəhs edən kino epopeyasının yaradıcısıdır.

“ Xəzər neftçiləri haqqında dastan” (1953) və

“Dənizi fəth edənlər” filminə görə 1960 – cı ildə

V. I. Lenin adına mükafata layiq görülmüşdür.

Xəzər neftçilərinin qürur və əzmli nümayən-

dələri – Mixail Kaveroçkin, o dövrdə hələ gənc

neft ustaları Qurban Abbasov, Xanoğlan Bayra-

mov, Kazım Aşumov, Fərid, Akif Cəfərov və

başqaları bu filmlərin sevimli qəhrəmanlarına

çevrilmiş və heç bir mübaliğəsiz, əsl sadə insan-

lar – dövrünün müasirləri kimi təsvir olunmuş-

durlar. Roman Karmen sənədli kinonun bədii

vasitələrindən istifadə etməklə dəniz neftçiləri-

nin real həyatını yarada bilmiş, çoxlu parlaq

portretlər yaratmışdır.

“ Xəzər neftçiləri haqqında dastan” və “Də-

nizi fəth edənlər” filmlərindən sonra neft möv-

zusuna yenidən müraciət edənlər olmuşdur.

Məsələn, “Neft ustaları” (rej-opeator M. Musta-

fayev,1955), “Akif Cəfərovun dəstəsi”(rej. Z.

Kazımova, 1960), “İstedadlı köməkçilər”(rej. A.

Musayev, 1960), “Bizim Gülbala”(rej.İ. Xəlilov,

1961) filmlərini misal gətirmək olar. Bu filmdə

Roman Karmenin təsiri özünü biruzə verir.

“İstedadlı köməkçilər” filmi neft mədənlə-

rində avtomatika və mexanikanın tətbiqi prob-

lemlərinə həsr olunmuşdur. Filmdə müasir texni-

kanın tətbiqi, yeddi illik planın həyata keçi-

rilməsində alim və mühəndislərin səyi əks olunur.

Filmin müəllifi əsas diqqəti texnikaya yönəlt-

diyi üçün insanlar diqqətdən kənarda qalıblar.

Digər bir film-“Bu Pesçanda oldu” filmi 1961 –

ci il 29 noyabrda Pesçan adasında gözlənil-

mədən baş verən yanğına həsr olunub. Əsasən,

bu film hadisə yerindən reportajdan ibarətdir.

Dənizdəki neft mədənlərində adi iş gedir. Bu-

ruqlardan birində su güclü fontan vurur. O, özü

ilə birgə neft və qumu kənara yayır. Yanğının

baş verməsi üçün yüngül bir qığılcım belə bəs

edər. Lazımi tədbirlər görülür. Amma buna

baxmayaraq, yanğın başlayır. Minlərlə ton neft

yanır. Buna yol vermək olmaz. Təcrübəli

mütəxəsislər yığılaraq yanğınla mübarizə apar-

mağın yollarını fikirləşirlər. Alovlanmış neft

mədəninin ətrafında alovsöndürən tankerlər

üzürlər.

Qərara gəlirlər ki, yanğının qarşısını yalnız

partlayışla almaq olar. Bu partlayışı təşkil etmək

üçün texniki vasitələrin hazırlanması, gəti-

rilməsi ekranda əks olunur. Bu, ən həyəcanlı

səhnədir – yanğını söndürmək mümkün ola-

caqmı? Bu səhnələrin qurulmasında montajdan

çox gözəl istifadə olunmuşdur. Kadrların bir bi-

rini sürətlə əvəz etməsi həyacanı daha da artırır.

Budur, artıq mexaniki ox hazırdır. Onu yanan

buruğa tərəf aparırlar. Oxatanın ucunda olan

partlayıcı qutu partlayır. Kənardan bunu isləyən

hər kəs donub qalır. Partlayış... Bütün tanker-

lərdən su vurularaq alov söndürüldü. Cəsur neft-

çilərin əməyi nailiyyətlə nəticələndi.

Əvvəlki filmlərdə olduğu kimi bu oçerkdə də

3 həftə ərzində gecə-gündüz yanğınla mübarizə

aparan insanlar haqqında çox az danışılır və bu

itkini filmin digər yaxşı tərəfləri ört- basdır edə

bilmir. Təəssüf ki, rejissor Axundov neft bu-

ruqları ilə mübarzə zamanı insanları hərəkətdə,

fəliyyətdə göstərmək imkanından yetərincə ya-

rarlanmadı.

Çəkilişlər operatorlar tərəfindən əsasən təbi-

ətdə, günəş şüalarının işıqlandırılmasından isti-

fadə etməklə çəkilmişdir. Operatorlar, həmçinin,

işıqlandırıcı aparatlar vasitəsi ilə çəkilmiş inter-

yerləri də filmdə əks etdirmişlər. Operatorlar fil-

min montajı üçün rejissora çox gözəl baxımlı

materiallar verdilər. Obyektlərin düzgün işıqlan-

dırılması və rəng müxtəlifliyinin zənginliyi

sayəsində epizodların ümumi dolğunluğu filmdə

təsvirin bədii təsirini artırdı.

Operatorların gözəl xüsusiyyətlərindən biri

də odur ki, onlar qəhrəmanları çətin dramatik

vəziyyətlərdə göstərə bilirdilər. Kinoreportaj

metodunun istifadəsi operatora filmdə yalnız ha-

disələr burulğanını deyil, həm də insanların bu

hadisəyə münasibətini də əks etdirmək imkanı

verdi. Bəzi kadrları, məsələn, ilk neftin gəlişini

gözləyən Mixail Kaveroçkinin borulardakı səsə

qulaq asması, yanğınla mübarizə aparan insan-

lar, qasırğa gecəsində insanların portretləri və.s

misal gətirmək olar.

K. N. BUNYATOVA

Azərbaycan kinosunun fədakar tədqiqatçısı

Məsumə Rzayeva

Nəticə

Ümumiyyətlə kinomuzun tarixi müxtəlif

dövrlərdə dövrün özünə uyğunlaşdırılmış, dəyiş-

dirilmişdir. Bakıda 25 ildən artıq yaşayıb yarat-

mış A.M. Mişon həm təcrübəli fotoqraf, həm də

kinooperator olmuşdur. Bakı elmi foto dərnəyi-

nin katibi və nəşriyyat sahibi olmuşdur. 1879 -

1905-ci ilə kimi Bakının mənzərələrinin, neftin

çıxarılması və emalının, neft mədənlərində baş

verən yanğınların fotoşəkillərini çəkmişdir.

Kinoşünas alim Məsumə Rzayeva 1971-ci

ildə "Elm" nəşriyyatında çapdan çıxmış "Doku-

mentalnoe kino Azerbaydjana" kitabında bu elan

barədə xəbər vermişdi. Lakin çox təəssüf ki, bu

məlumata nə o vaxt, nə də sonralar lazımi diqqət

yetirilməmiş və hətta tezliklə onun mövcudluğu

unudulmuşdur.

Məsumə xanımın əsrlərini oxuyarkən, bu

əsərlərin dilinin səlisliyi, sadəliyi insana xoş

təsir bağışlayır. Onun, filmlərin təhlili haqqında

olan məqalələrini, yazılarını oxuyarkən sanki,

ekran önündə oturub həmin filmə tamaşa

edirsən.

Bu təhlillər ruhən insanı həmin filmdəki ha-

disələrin cərayan etdiyi dövrə aparır, qəhrəman-

ların düşdüyü müxtəlif situasiyalar göz önündə

canlanır. Bu isə Məsumə xanımın saf, gözəl

daxili aləminin, onun insana olan böyük

məhəbbətinin bariz nümunəsidir.

M. Rzayevanın “Azərbaycan Sənədli kinosu”

kitabı sənədli kinomuz və deyərdim ki, bütün-

lükdə kino sənətimiz üçün olduqca dəyərli bir

elmi mənbədir. Bu kitabda sənədli filmlərin ta-

rixi dövrlər üzrə bölünmüş, hər bir bölümdə

həmin dövrün ictimai, siyasi şəraitini əks etdirən

filmlərin təhlili verilmişdir.

ƏDƏBİYYAT SİYAHISI:

1. Аzərbaycan kinosu. Filmlərin izahlı ka-

taloqu. II Cild. Nağıl evi, 2003, 240 s.

2. Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət və

Turizm Nazirliyi. Dövlət Film Fondu. Kino-

Bülleten. IV buraxılış. Bakı: Apostroff, 2011.

3. Dadaşov A. Gerçəkliyin astanasında.

Bakı: İşıq, 1992, 134 s.

4. Hüseynov Ə. Kino terminlərinin izahlı

lüğəti. Bakı: “Elm və təhsil”, 2015, 128 s.

5. Kazımzadə A. Azərbaycan kinosu, II

cild, Bakı: Nağıl evi, 2003, 373 s.

6. Kazımzadə. A. Azərbaycan kino tarixi

oçerkləri. Bakı: “Tural” nəşriyyatı, 2001, 201 s.

7. Kazımzadə A. Bizim “Azərbaycan-

film”. 1923-2003-cü illər. C.Cabbarlı adına

“Azərbaycanfilm” kinostudiyası. Bakı: Mütər-

cim, 2004, 350 s.

8. Kino sənəti məsələləri. “Müstəqil -8”

nəşriyyatı, 1999, 128 s.

9. Qulubəyov. Ə. Sovet Azərbaycanının

kinosu. Bakı, 1958, 90 s.

10. Sənədli kinomuzun tarixindən. Ədəbiy-

yat və İncəsənət qəzeti, №2(1557), 10 oktyabr,

1970.

11. Джулай Л. Документальный иллюзи-

он: Отечественный документализм, опыт

социального творчества. М.: Материк, 2005,

428 с.

12. Кино. Энциклопедический словарь.

М.: Советская энциклопедия, 1986. 637 с.

13. Кино не для всех. Интервью с В.

Двинским // “Рабочий путь”, 2006. № Рзаева.

М. Документальное кино Азербайджана. Б.,

1971 г., 203 с.

14. Рзаева М. Партия и творческие поиски

кинопублицистов Азербайджана. Б.: Элм,

1986, 188 с.

Qərbi Kaspi Universiteti

p-ISSN 2789-4606

Elmi Xəbərlər № 2, 2022

(Humanitar elmlər seriyası)

e-ISSN 2789-4614

Кифаят Нураддин кызы БУНЯТОВА

Доцент Азербайджанского Государственного Университета Культуры и Искусств

E-mail: azadova.aysu@mail.ru

МАСУМА РЗАЕВА, ПРЕДАННЫЙ ИССЛЕДОВАТЕЛЬ АЗЕРБАЙДЖАНСКОГО

КИНО

Резюме: Как и другие виды экранного творчества, документальное кино имеет свои

разновидности и жанры в зависимости от характера описываемого предмета, факта, события,

конкретной нагрузки сообщаемой информации, масштаба и степени обобщения, полученных

результатов, размеров типизации, характера литературно-стилистических

средств и т. д. Следует отметить, что время от времени жанры документального кино

мутируют и меняются, а новые создаются путем экспериментов.

Ключевые слова: изображение, закадровый текст, информация, документ, факт,

исследование

Kifayat Nuraddin BUNYATOVA

Azerbaijan State University of Culture and Arts Associate professor

E-mail:azadova.aysu@mail.ru

MASUMA RZAYAVA, DEDİCATED RESEARCHER OF AZERBAİJANİ MOVİES

Summary: Like other types of screen creativity, documentary films have their own varieties and

genres depending on the nature of the described subject, fact, event, specific load of the information

being reported, scale and degree of generalization, obtained results, size of typification, nature of

literary and stylistic means, etc. It should be noted that genres of documentary films mutate and

change from time to time, and new ones are created through experimentation.

Keywords: image, off-screen text, information, document, fact, research

Daxil olub: 29.08.2022