Qərbi Kaspi Universiteti

p-ISSN 2789-4606

Elmi Xəbərlər № 2, 2022

(Humanitarelmlərseriyası)

e-ISSN 2789-4614

Dilbər Sadiq BƏHMƏNLİ

Qərbi Kaspi Universiteti, müəllim,

Bakı Dövlət Universitetinin Sosial və pedaqoji psixologiya kafedrasının qiyabi doktorantı

E-mail: dilbarbahmanli@mail.ru

EKSTREMAL ŞƏRAİTƏ MƏRUZ QALAN ŞƏXSLƏRİN SOSİAL HƏYATA ADAPTASİ-

YASI MƏSƏLƏLƏRİ

Xülasə: Ekstremal şəraitdə stresli vəziyyətlərin aradan qaldırılmasının xüsusiyyətləri haqqında bi-

liklərin olmaması psixoloji müdafiənin müxtəlif növləri, mübarizə davranışı və s. arasında əlaqənin

müəyyən edilməsi probleminin mənbəyi idi.

Bir çox qurbanların sosial və təhsil səviyyəsinin aşağı olması yardımın göstərilməsi prosesini çətin-

ləşdirir. Ekstremal vəziyyət (lat. Extremus - ifrat, kritik) insanın həyatı, sağlamlığı, şəxsi bütövlüyü,

rifahı üçün təhlükə yaradan və ya subyektiv olaraq qəbul edilən qəfil vəziyyətdir.

Açar sözlər: frustrasiya, stress, qorxu, ölüm, böhran, depressiya, ekstremal vəziyyət

UOT: 159.9

DOI: 10.54414/axqd3493

Giriş

Müasir cəmiyyətdə insan stresə davamlı ol-

malı, həyatının müəyyən sahələrində inamlı

fəaliyyət göstərərək həyat çətinliklərini dəf edə

bilməlidir. Müasirlik insandan dinamizm, fəal-

lıq, özünüinkişaf və özünü təkmilləşdirmə

səyləri, yüksək dərəcədə şüur və səriştə, fədakar-

lıq, rasionallıq, uyğunlaşma və öz fəaliyyətindən

xəbərdar olmağı tələb edir [1, s 38]. Bu gün so-

sial mühit qeyri-sabitdir, gənclər təhsil almalı və

cəmiyyətin tamhüquqlu vahidinə çevrilməli,

qarşılarına müəyyən məqsədlər qoymalı və

həyatının müxtəlif sahələrində uğur qazanmalı-

dırlar, lakin müəyyən həyat məqsədlərinə çat-

maq yolunda insanlar maneələrlə qarşılaşırlar.

Əsas mətn

F.Vasilyukun fikrincə, fərdin məqsədə gedən

yolunu kəsən maneələr fiziki (məsələn,

həbsxananın divarları), bioloji (xəstəlik, qocal-

ma), psixoloji (qorxu, əqli qüsur) və sosial-

mədəni ola bilər (normalar, qaydalar, qadağalar)

[2, s 104] ... Bu maneələr fərdin müəyyən

mənada əsas ola bilən ehtiyaclarını ödəməyə

mane olur. Bu ehtiyacların hər bir şəxs üçün

əhəmiyyəti fərdi olur, bu, özünüdərkdən (özü-

nüqiymətləndirmədən), həyat məqsədləri və

dəyərlər sistemindən, fərdi qabiliyyətlərdən,

problem və böhran vəziyyətlərinin həlli təc-

rübəsindən asılıdır.

Ailə və iş münasibətləri, təhsil, sosial-iqtisadi

həyat şəraiti, fiziki və psixi problemlər bəzən

frustrasiyaya gətirib çıxarda bilər. Sosial frustra-

siya stress faktorlarına cavab olaraq yaranan

şəxsi təcrübə və münasibətlərin xüsusi komp-

leksi kimi nəzərdən keçirilə bilər.

Bizə elə gəlir ki, dözümlülüyün təzahür-

lərində şəxsi potensialın parametrlərinin psixo-

loji məzmununu nəzərdən keçirmək olar.

S.Məddinin fikirlərində dözümlülük insanın

həyat şəraitində özünün səmərəli fəaliyyət im-

kanları haqqında inam sisteminə əsaslanır.

Mənfi vəziyyətlərdə fərdin sabitliyinə töhfə

verən dözümlülükdür. Frustrasiya ilə əlaqəli

vəziyyətlərlə qarşılaşdıqda şəxsiyyət formalaş-

mış dözümlülük sayəsində dayana bilir.

Bu gün psixologiyada ekstremal, adətən,

“adidən kənara çıxan belə vəziyyətlər”, normal

“insan təcrübəsi” nəzərdə tutulur [3, s. 12]. İnsa-

nın bütün əvvəlki həyat təcrübəsindən kənara

çıxan və onun qəbul edilməsi üçün son dərəcə

məhdud müddətdə mühüm qərarlar qəbul etməyi

tələb edən bir vəziyyət kimi ekstremal vəziyyət

insan həyatının demək olar ki, hər hansı bir

sahəsində yarana bilər.

Buna görə də, belə vəziyyətlərin bütün "sü-

jeti" müxtəlifliyi ilə mütəxəssislər bir sıra

ümumi xüsusiyyətləri müəyyənləşdirirlər, mə-

sələn: vəziyyətin qəfil olması; cavabın müvəq-

qəti məhdudlaşdırılması; belə bir vəziyyət üçün

hazır davranış strategiyaları yoxdur; vəziyyət iş-

tirakçılarının həyatına,ya da sağlamlığına (fiziki

və ya psixi) təhlükə yaradır, onların emosional

D. S.BƏHMƏNLİ

Ekstremal şəraitə məruz qalan şəxslərin

sosial həyata adaptasiyası məsələləri

sferasına güclü təsir göstərir. Bu, həmçinin şəxsi

toxunulmazlıq, mənəvi və ya maddi rifah üçün

real və ya subyektiv olaraq qəbul edilən təh-

lükəni əhatə etməlidir.

Ekstremal vəziyyətlərin başqa bir mühüm

xüsusiyyəti var: bu yüksək emosional yüklənmiş

təcrübə insana təkcə vəziyyətdə olduğu müd-

dətdə deyil, həm də sonrasında təsir göstərir.

Ekstremal vəziyyət insanın həyatını "əvvəlki"

və "sonrakı" dövrlərə açıq şəkildə bölür. Buna

görə də deyə bilərik ki, ekstremal vəziyyətlər

dünyanın imicində və insanın, peşəkarın həyat

tərzində dəyişikliklər yaradır [4].

Gündəlik həyatda "fəlakət" və "ekstremal

vəziyyət" anlayışları tez-tez bir-birini əvəz edir.

Lakin elmi istifadədə "fəlakət" termini daha çox

insana münasibətdə xarici halları (qəzalar, təbii

fəlakətlər və s.), "ekstremal vəziyyət" termini isə

güclü psixoloji vəziyyətə səbəb olan vəziyyəti

təsvir etmək üçün istifadə olunur.

Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatının tərifinə

görə, böhran vəziyyəti bədən bütövlüyü və ya

həyatı üçün təhlükə, ailə quruluşunun və ya sta-

tusunun dəyişməsi, bir qrup insanda fərdin rolu-

nun dəyişməsi, millət və mədəniyyət üçün təh-

lükədir [ÜST, 1994; 25]. Böhran psixologiyası

sahəsindəki işləri təhlil edən L.S. Vygotsky,

K.A. Abulxanova-Slavskaya, A.A. Bakanova,

F.E. Vasilyuk, A.N. Mokhovikova, L.A. Perqa-

mençik, L.B. Schneider, G. Jacobson, O. Boll-

now və başqalarının fikrincə, belə bir böhran

vəziyyətlərinin çox vaxt dəyər oriyentasiyaları

sistemində, həyatda dəyişikliklərə səbəb olduğu

qənaətinə gəlmək olar.

"Rus dilinin izahlı lüğətində" D.N. Uşakov,

fəlakətin aşağıdakı təriflərini verir:

1. Gözlənilməz bədbəxtlik, müsibət, faciəyə

aparan hadisəeffektləri.

2. Şəxsi və ya ictimai həyatda kəskin dəyişik-

liyə səbəb olan faciəvi xarakterli böyük sarsıntı.

Xüsusi ədəbiyyatda təcili psixoloji yardımın

göstərilməsinin əsas prinsipləri müəyyən edil-

mişdir [5]. Təbii ki, belə bir vəziyyətdə

psixoloqun fəaliyyəti psixoloji yardımın göstə-

rilməsi üçün qəbul edilmiş ümumi prinsiplərlə

tənzimlənir. Bununla belə, ekstremal vəziyyətdə

bu prinsiplər yardımın göstərilməsi şərtlərinin

xüsusiyyətlərinə uyğun olaraq müəyyən orijinal-

lıq əldə edir.

• Müştərinin maraqlarının qorunması prin-

sipi.

• “Zərər verməyin” prinsipi.

• Könüllülük prinsipi.

• Məxfilik prinsipi.

• Peşəkar motivasiya prinsipi.

• Peşəkar səriştə prinsipi

Buna görə də, psixoloqun peşə vəzifələri,

digər məsələlərlə yanaşı, fövqəladə vəziyyətə

getməzdən əvvəl hazırlıq, peşəkar bacarıqlardan

istifadə edərək yüksək performans səviyyəsini

tez bir zamanda bərpa etmək bacarığı kimi as-

pektləri əhatə etməlidir [5]. Bu prinsiplərə riayət

etmək vacibdir. Bu, fövqəladə hallarda

işləyərkən mütəxəssis psixoloqun bir növ etik

kodeksidir.

İstənilən ağrılı vəziyyət insanın hisslərində,

davranışlarında və düşüncələrində dəyişikliklərə

səbəb olur. Böhran konsultasiyasında transfor-

masiyalar insanın nəzarəti altında olduqda həya-

ta keçirilir və o, onların öhdəsindən təkbaşına

gələ bilir. Böhran konsultasiyaları, adətən, qısa-

müddətli olur və çox vaxt ünsiyyət taktikasına

əsaslanır. Əgər mənfi dəyişikliklər uzunmüd-

dətli olur, uzanır və müstəqil nəzarət zonasından

kənarda qalırsa, peşəkar psixoterapevtik yar-

dıma ehtiyac vardır.

Böhran psixoterapiyası, konsultasiyadan

fərqli olaraq, daha uzunmüddətlidir, pasiyentin

vəziyyəti və onun vəziyyətinin psixi dinamikası-

nın qiymətləndirilməsini əhatə edir. Böhran

psixoterapiyasında pasiyent ilə psixoterapevt

arasında yaranan münasibətlərin öyrənilməsinə

böyük rol verilir, bu münasibətlərin dinamikası

nəzərə alınır. Böhran psixoloji yardımının əsas

prinsipləri:

1. Empatik əlaqə. Empatiya, empatiya qur-

maq, başqasının hiss etdiklərini hiss etmək, dün-

yaya onun gözü ilə baxmaq qabiliyyətinə aiddir.

Empatiya insanla münasibət qurmağa imkan

vermir. Empatiyanın inkişafı ənənəvi müna-

sibətləri aşmaq və insan əzablarının dərin-

liklərinə varmaq qabiliyyətini əhatə edir. Empa-

tiya qurbanın özlərinə, öz imkanlarına inamını

gücləndirmək üçün səmimi arzu ilə birləşdiril-

dikdə dəyişiklik baş verir.

2. Dinləmək və anlamaq. Böhran zamanı yar-

dım göstərərkən, yalnız məsləhət sxeminə riayət

etmək vacib deyil. Peşəkar üçün bu və ya digər

iş metodunu tətbiq etməzdən əvvəl təkcə qurba-

nın psixoloji problemlərini anlamaq deyil, həm

də onun potensialını qiymətləndirmək çox va-

cibdir.

Qərbi Kaspi Universiteti

p-ISSN 2789-4606

Elmi Xəbərlər № 2, 2022

(Humanitarelmlərseriyası)

e-ISSN 2789-4614

3. Obyektivlik və realizm. Hər hansı bir yar-

dım göstərməzdən əvvəl böhran vəziyyətinin

strukturunu anlamaq, kömək istəyən şəxsin ehti-

yaclarını müəyyən etmək vacibdir.

4. Psixoloq fəaliyyətinin yüksək səviyyəsi.

Böhran vəziyyətində olan insanla əlaqə yarat-

maqda psixoloqun fəal olması vacibdir. Zərər-

çəkmiş üçün mövcud olan əlaqə üsulunu və

səviyyəsini tapmaq vacibdir.

5. Məqsədləri məhdudlaşdırmaq. Böhran

psixoloji yardımının bilavasitə məqsədi fəlakətli

nəticələrin qarşısını almaqdır. Buna görə də,

psixoloqun qurbanın psixoloji tarazlığının bər-

pasına dəstək verməsi vacibdir.

6. Ətraf mühitə uyğunluq. Kömək göstə-

rərkən “zərər vermə” prinsipini xatırlamaq la-

zımdır. Vəziyyətin şiddətini təhrik etmədən və

ya artırmadan, böhran işinin texnika və üsulla-

rını diqqətlə seçmək vacibdir. Bundan əlavə,

böhranlı yardımın qurbanın psixi sağlamlığının

bərpasına qismən töhfə olduğunu xatırlamaq la-

zımdır. Bu baxımdan, onların töhfəsini nəzərə

alaraq, digər yardımçı mütəxəssislərlə qarşılıqlı

əlaqə qurmaq lazımdır.

7. Şəxsi inkişaf və inkişafa istiqamətlənmə.

Böhran vəziyyətinə xəstəlik kimi deyil, anormal

vəziyyətlərə normal reaksiya kimi baxmaq la-

zımdır. Böhran şəxsi inkişaf prosesidir, əgər o,

müsbət şəkildə aradan qaldırılarsa, o zaman

şəxsiyyət keyfiyyətcə yeni səviyyəyə keçəcək.

Ona görə də, reabilitasiya işinə müalicə kimi de-

yil, fərdi inkişaf prosesinə yardımçı kimi

baxmaq lazımdır.

8. Hörmət. Böhranda olan insan bilikli, tam

bacarıqlı, müstəqil, özünə inam qazanmağa,

müstəqil seçim etməyə çalışan kimi qəbul edilir.

9. Dəstək. Böhranı aradan qaldırmaq üçün

işləyərkən, psixoloqun diqqətini ilk növbədə

qurbanın dəstəyi və özünə dəstək sisteminin bər-

pasına yönəltməsi vacibdir [6]. Böhran

vəziyyətlərində yardım göstərərkən mütəxəssis

psixoloqun işində insanın şəxsiyyətinə xüsusi

tələblər qoyulur. Bu tələbləri üç qrupda qruplaş-

dırmaq olar:

1) Peşəkar səriştə. Məsləhətçinin yüksək

səriştəyə malik olması, böhranlı vəziyyətin

mexanizmlərini yaxşı bilməsi, böhranın növünü,

şiddətini və mərhələsini fərqləndirə bilməsi,

onun fenomenologiyasına diqqət yetirməsi va-

cibdir.

2) Şəxsi səriştə. Məsləhətçinin qurbanla ün-

siyyət qurarkən emosional sabitliyi qorumaq,

dinləmək, vaxtında vəziyyətindəki dəyişiklikləri

hiss etmək qabiliyyətini nəzərdə tutur. Məsləhət-

çinin böhran vəziyyətlərinin həllində öz təc-

rübəsinə malik olması üçün kifayət qədər yetkin

olması vacibdir.

3) Məsləhətçinin peşəkarlığı [6].

Nəticə

Son olaraq onu qeyd etmək istəyirəm ki, ekst-

remal situasiyalardan uşaqlar nisbətən daha çox

təsirlənir və bundan sonra uşaqlarda müşahidə

olunan davranış dəyişikliklərini onların inkişaf

mərhələlərinə görə 3 qrupda araşdırmaq müm-

kündür.

Körpəlik (0-1 yaş): Fiziki zədə və ya əlillik

istisna olmaqla, körpələr təbii fəlakətlərdən bir-

başa təsirlənməsələr də, valideynlərinin narahat

rəftarları körpələrin təhlükəsizlik hissinə təsir

edir və onların narahat olmasına səbəb olur.

Ana-körpə baxımına mənfi təsir göstərə bildiyi

üçün, onlar inkişaf yuxu vərdişlərini, yemək-

içmə vərdişlərini itirə, ağlaya və sakitləşməkdə

çətinlik çəkə bilərlər.

Oyun Yaşı (3-5 Yaş) Dövr: Bu yaş qrupunda

qorxu, təşviş, çaşqınlıq, tərk edilmə qorxusu, va-

lideynlərini və ya təbii fəlakətlərin təsiri nəticə-

sində dəyərli bir əşyanı itirmək qorxusu kimi

hisslərə çox rast gəlinir. Bundan əlavə, təbii

fəlakətlərin verdiyi itkiləri xatırladan oyunlar

oynayaraq, yaşananları davamlı olaraq hekayə

kimi danışaraq, təbii fəlakətlərlə bağlı israrlı

şəkildə suallar verərək özünü göstərə bilər. Hi-

peraktivlik, yuxu qorxusu, ani ağlama böhran-

ları, barmaq əmmə, kəkələmə, həddindən artıq

stress səbəbiylə nitq pozuntuları da inkişaf edə

bilər.

Məktəb Yaşı (6-11 Yaş) Dövr: Bu yaş qru-

punda olan uşaqlar böyüklərin də fəlakətlərə

qarşı həssas və zəif olduqlarını görüb onlara ina-

mını itirə bilərlər. Bundan əlavə, valideynlərə

itaətsizlik və ya həddindən artıq bağlılıq müşa-

hidə edilə bilər. Dostlarını itirmək və ya dostla-

rını tərk etmək kimi bir vəziyyət yaşadıqları za-

man depressiyaya səbəb olan psixoloji prob-

lemlər, diqqət problemləri, yuxu pozuntuları

meydana gələ bilər. Bundan əlavə, ailədən ayrıl-

dıqda fəlakətlə qarşılaşmaq qorxusu məktəbdən

yayınma kimi nəticələrə səbəb ola bilər.

D. S.BƏHMƏNLİ

Ekstremal şəraitə məruz qalan şəxslərin

sosial həyata adaptasiyası məsələləri

ƏDƏBİYYAT SİYAHISI:

1. Самые опасные профессии в России

[Электронный ресурс]. URL: http://working-

papers.ru/opasnye-professii (дата обращения

13.05.2014).

2. Серкин В.П. Решение задачи о

случайности/неслучайности количества

групповых ассоциаций // Психодиагностика.

– 2009. - № 4. – С. 22 – 131.

3. Психология экстремальных ситуаций

/ под общ. ред. Ю.С. Шойгу. – М.: Смысл,

2010. – 364 с.

4. Серкин В.П. Изменение образа мира и

образа жизни при переживании

экстремальной ситуации // Личность в

экстремальных условиях и кризисных

ситуациях жизнедеятельности: Сб. научных

статей / под ред. Р.В. Кадырова. –

Владивосток: Мор. гос. ун-т, 2013. – С. 77-87.

5. Психология экстремальных ситуаций

для спасателей и пожарных / Под общей ред.

Ю.С. Шойгу. М.: Смысл, 2007. – 319 с.

6. Попова Р.Р. Психологическая помощь

в кризисных и чрезвычайных ситуациях:

Учебное пособие. – Казань: Издательство

Казанского ун-та, 2013.

Dilbar Sadiq BAHMANLİ

E-mail: dilbarbahmanli@mail.ru

ISSUES OF ADAPTATION TO SOCIAL LIFE OF PEOPLE WHO ARE EXPOSED TO

EXTREME CIRCUMSTANCES

Summary: The lack of knowledge about the characteristics of overcoming stressful situations in extreme

conditions has been the source of the problem of determining the relationship between various types of psyc-

hological defences, coping behaviour and so on. The low social and educational level of many victims comp-

licates the process of providing an assistance. An extreme situation (lat. Extremus - extreme, critical) is a

sudden situation that poses a threat to a person's life, health, personal integrity, welfare, or is subjectively

perceived.

Keywords: frustration, stress, fear, death, crisis, depression, extreme situation.

Дельбар Садыг БЕХМАНЛИ

E-mail: dilbarbahmanli@mail.ru

ВОПРОСЫ АДАПТАЦИИ К СОЦИАЛЬНОЙ ЖИЗНИ ЛЮДЕЙ, НАХОДЯЩИХСЯ В

ЧРЕЗВЫЧАЙНЫХ ОБСТОЯТЕЛЬСТВАХ

Резюме: Недостаток знаний об особенностях преодоления стрессовых ситуаций в экстремальных

условиях послужил источником проблемы определения взаимосвязи различных видов

психологических защит, совладеющего поведения и так далее. Низкий социальный и

образовательныйу ровень многих пострадавших усложняет процесс оказания помощи. Чрезвычайная

ситуация (лат. extremus - крайняя, критическая) - внезапнаяситуация, представляющая угрозу жизни,

здоровью, личной неприкосновенности благополучию человека либо воспринимаемая субъективно.

Ключевыеслова: разочарование, стресс, страх, смерть, кризис, депрессия, экстремальнаяситуация.

Daxil olub: 12.08.2022